Урал кундемыш 28-ше пеледыш кастене Йошкар-Ола да районла гыч сайлыме Мер каҥашын еҥже-влак корныш лекна, Татарстан Республикыште мемнан деке Олег Третьяков, Людмила Мусихина ден Анатолий Радыгин ушнышт. Йӱр мемнам «вӱчкен-лӱшкен» ончыко Урал кундемыш наҥгая. Ваш-ваш мутланымаш, мыскара корно кужытым кӱчыкемдат. «Газельнаже» у: Республикысе курчак театрлан федерал программе почеш пуымо, йӧнан, волгыдо.

Ондрий ялыште марий тоштерым почмо

Свердловск мландыш пурышна. Арти ола округыш пурышо Ондрий (Андрейково) ялыште 29 июньлан икымше урал марий писатель Алексей Эрыкан лӱмеш да марий тӱвыра тоштерым пайремлын почмашке вашкена. Теве ял покшелне кок пачашан оҥа дене комыжлымо пу пӧрт воктене калык лыҥак коеш. Чылан гаяк марий вургеман улыт. Ӧрдыж кундемыште илыше марий-влак, йочажат, кугыеҥжат, пайремлан коча-ковашт деч арален кодымо вургемыштым чиялтат, шуйдаренрак марий сем почеш муралтен колтат. Нунын тыгай йӱла, моло калык коклаште шкешамым арален моштымо поро койыш.

Ял да тудын калыкше, Алексей Эрыканын илыш пӱрымашышт нерген тиде пу оралте шарнымашым ашна. Тудым 1903 ийыште чоҥымо, школым почмо. А. Н. Эрыканын ачаже, Какшамарий ялын эргыже Николай Лисов, тыште 18 ий туныктышылан ыштен.

Ончыкылык писатель тышан шочын, тунемын, Урал мландын помышышто марий йылмын лывыргылыкшым, шочмо калыкшын йӱлажым да тӱвыражым аралымаште надыржым пыштен, шинчымашыжым Красноуфимск оласе марий педтехникумышто нӧлтен, туныктымо да газет пашаште тыршен. Тоштерыште тудын илыш да усталык корныштлан посна кыдежым пӧлеклыме. Туныктышо да краевед Семён Ильинын да верысе активист-влакын тыршымыштлан кӧра таче тоштерыште Урал марий-влакын тӱвырашт дене палдарыше экспонат-влакым ятырак чумырымо. Тоштерым почмаште Арти кундемыште, Ондрий ялыште илыше марий-влак веле огыл, вес калыкат надырым пыштен. Тидын нерген тоштерым пайремлын почмо годым Арти ола округысо марий калыкле тӱвыра автономийым вуйлатыше Валерий Бакетов, краевед Семён Ильин каласышт.

Пайремым ятыр марий коллектив сӧрастарен, Кӱркеде, Пагышла, Тавра марий ялла гыч толыныт. Тӱвыра пашаеҥ-влак тӱрлӧ ийготан калык дене пашам ыштат. Самырык-влакын посна коллективышт уло. Теве Диана Сербаева 7 ий Андраул ялысе «Памаш» ансамбльыш коштеш, кызыт Екатеринбургышто медицине колледжыште шинчымашым нӧлта. Аваже Ирина Георгиевна ашнаш налме Оля ден Андрейымат (руш улыт) марий тӱвыра деке кумылаҥден шога, йоча-влак марла куштат, мурат, йылмым палат. А Никита Тимофеев гын марла профессионально кушта манаш кӱлеш. Мураже кузе! Тудын ачаже Марий Эл Юлсер кундем Олыкъял гыч. Никита – Совет Союз Герой Зинон Прохоровын тукым уныкаже! Ӱшанена, тудо тукым кочаже семынак марий калыкнан чапшым арален да саклен шогаш тӱҥалеш. Кузе сакла 1691 ийыште шочшо Андраулшке талешкыжым, яллан негызым пыштыше Ондрий-патыржым! Тудо тысе марий-влакын сакчыже гай лийын. Тоштерыште верысе мастар Лев Урванцевын пу гыч ыштыме статуэткыже уло. Ӱшанеда – уке, Ондрий-патыр Чоткарлан шогалтыме памятникысе талешкым ала-можо дене ушештара…

Тоштерым почмаште саламлымаш ятыр йоҥгыш. Арти ола округ вуйлатышын социальный йодыш шотышто алмаштышыже Сергей Токарев, районысо ветеран-влак ушемым вуйлатыше Анатолий Печорских, Свердловский ял шотан администрацийым вуйлатыше Владимир Шевченко ойленыт, тоштерым почмаште тыршыше-влаклан Тауштымашым кучыктеныт. Тӱшка, мер пашаш кажне сурт ушнен, окса денат, экспонатым погымо денат, тӧрлымӧ-тӱзатыме сомылымат шукташ полшеныт. Поснак бизнесъеҥ Сергей Миткин нерген ятыр поро мутым ойлышт. Сергей Николаевич тоштерлан тиде оралтым пуымо шотышто кугун полшен. Лач тудын да марий меръеҥ-влакын тыршымыштлан кӧра тошто пӧртым Арти районысо марий калыкле автономийлан пуымо.

Алексей Эрыканын шочмо шӱжарже ила. Вера Николаевна ял пайремыш ӱдыржӧ дене толын, но чаманаш логалеш, изажым огеш шарне, «ешыште мый варарак шочшо улам» палемдыш.

Оньыжа Эдуард Александров, Мер каҥаш президиумын еҥже-влакат Ондрий ял калыкын марий тӱвырам, йӱлам аралымаште надырыштым палемдышт, тӱшка пашан лектышыжым ончыкшымат ешарен шогаш тыланышт.

Республикысе марий тӱвыра рӱдер тоштерым пойдарымаште шке надыржым пыштыш: тений лукмо «Марий пайрем да йӱла-влак» мультиколлекцийым пӧлеклыме. Тушко 8 марий калык пайрем нерген видеофильмым пуртымо.

Меръеҥ Ольга Сыропятован вуйлатыме «Памаш» мурышо да куштышо коллективын участникше-влак тошто урал марий муро дене мемнам ужатышт.

Марий мер паша кучем дене келшен виктаралтеш

Пармыште 4100 утла марий ила, тышеч 1200 утлаже – Суксун районышто, Сулий эҥер воктене, шым ялыште илат. Марий мер илыш икшырымын Пермь олаштат, районлаштат кая. Марий тӱвыра рӱдер Пермь олаште да Суксун районышто уло. Икшырымынжын йогынжым висаш, кӱлмӧ семын полыш кидым пуымо кӱкшыт дене Мер каҥаш вуйверын черетан заседанийжым Парма кундемысе Суксун район Кызганде (Сызганка) ялыште эртараш палемден ыле. Тудо верысе тӱвыра пӧртыштӧ эртыш. Заседанийыште Марий Эл, Татарстан, Пошкырт, Одо, Свердловск, Парма кундемла гыч Мер каҥашын еҥже-влак лийыныт. Пермь кундемыште илыше калык-влакын мер ушемыштым вуйлатыше-влак толыныт. Тыгак округын администрацийжын енже, верысе кучемым вуйлатыше, туныктымо да тӱвыра пашаеҥ, ялласе калык лийыныт.

Заседанийым Оньыжа Эдуард Александров почо. Саламлыме шомакым Парма кундемын администрацийжын внутренний политике департаментшын консультантше Ирина Оборина, Суксун район администраций вуйлатышын алмаштышыже Сергей Лопатин каласышт, регионышто калык-влак коклаште кугыжаныш да муниципал кучемын пашам ыштымыж дене палдарышт.

Пермь оласе марий мер ушемым вуйлатыше, Мер каҥашын еҥже Раиса Попова мер организацийын пашаж нерген каласкалыш. Тудо 2003 ий гыч марий мер сомылыш ушнен, Пермь оласе марий рӱдерым вуйлаташ ӱшаненыт. Тудо шке сомылжым регионысо да верысе кучем-влак дене кылым пеҥгыдыме да марий тӱням шанче кӱкшыт нӧлталтме гыч тӱҥалын. Тидыже национальный политике кышкарыште марийын шкешамжым кушташ йӧным ыштен. Эсогыл Парма кундемысе марий самырыктукым шочмо йылмыже дене шагал але начарын кутыра гынат, тудо, марий активист Александр Николин семын, йӱкын манеш: «Марий лияш модно!».

Таче Парма кундемыште марий калыкым палат, пагалат тӱвыражым. Марий-влак шочмо ялыштым арален илат, кеч ола де мӱндырнырак илат, ял шеҥгелнышт кугу чодыра тӱҥалеш. Районлаште мурышо да куштышо йоча да кугыеҥ-влакын ансамбльлам чумырымо. Нуно Урал кундемыште марий калыкын визит карточкышт улыт, округышто эртыше фестивальлаште, пайремлаште марий койышым ончыктат, чиемышт, щкешотан мурышт да кочкышышт дене палымым ыштат. Марий-влак нерген книга-влак лектыныт, видеофильм войзалтыныт. Иктыже – «Я здесь живу» фильм – дене Раиса Шамратовна шке выступленийжым тӱҥале. «Марийцы Пермского края: очерки истории и этнографии» (2014 ий), «Марийцы Перми: история и культура» (2016 ий) книга-влакын лекмышт Парма марий-влакын эртыше да кызытсе илышыштым шанче-туныктыш кӱкшыт гоч аклаш, марий-влакын ойыртемалтше йылмышт, вургемышт да йӱлашт нерген вес калыклан утларак палаш йӧным ыштен. Кииган ик авторжо – Александр Черных, Российысе шанче академийын еҥже, Пермьысе шымлыме рӱдерын историй, археологий да этнографий пӧлкажын этнологий шымлымаш секторжым вуйлатыше – погынымашыште лийын да марий мер илышыште сай вашталтыш лиймым шанчызе семын палемдыш. Вес шанчызе Георгий Чагин Парма кундемыште илыше тӱп калык-влакын эртыше да кызытсе жапыште илышышт нерген 50 монографийым возен. Тудым шарныме лӱмеш Кызганде ялысе марий тӱвыра пӧртыштӧ Пермь оласе кугыжаныш национальный шымлыше университетын пашаеҥже-влак дене пайдале вашлиймаш эртен (24.03.2019). Сулий марий-влак деке 40 шанчызе толын! Эҥермучаш ден Кызганде школ-влакын коллективышт марий тӱвыра, йӱла дене палымым ыштеныт. Тиде вашлиймаш ялын историеш шӧртньӧ буква дене возалтеш. Раиса Шамратовна шкежат марий калыкын йӱлаже, тӱвыраже нерген студент-влаклан лекцийым лудеш.

Верысе марий мер ушемын пашаштыже сай могырым усталык коллектив-влак дене вашлиймашлам эртарымым шотлыман. Парма кундемыш Марий Эл, Виче, Пошкырт, Свердловск, Одо кундемла гыч толшо ансамбль-влак, посна артист-влак толын коштыныт, концертым ончыктеныт, верысе коллектив-влакат уна-влакым мурсемышт дене палдареныт.

Теве Йошкар-Ола гыч марий тӱрызӧ Ираида Степанова тысе марий-влакын вургемыштым, тӱрыштым шымлаш толын, Сулий кундемысе тӱрмастар-влак дене вашлийын.

Шукерте огыл Марий Эл Республикын тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже Галина Ширяева дене Пермь олаште илыше марий-влак вашлийыныт, ончыкылык паша нерген мутланыме.

Кеч-могай кундемыште ялыште илыше еҥым таче пашадымылык нулта. Тиде пӱсӧ йодыш тысе марий-влак дечат кораҥын огыл: ӱдырамаш-влак, шоҥгыеҥ-влакым ончаш Пермьыш але Екатеринбургыш каят, пӧръеҥ-влак йӱдвелыште тыршат але чоҥымаш пашаш, шабашкыш, «кычкалытыт». Суксун районысо марий яллаш автобус шуэнрак коштеш, сандене южыжо шке машинаже дене ялысе-влакым олаш шупшыкта. Тидат мыняр-гынат ешлан парышым конда. Мутат уке, бюджет сферыште тыршыше-влакат пашадарышт дене моктанен огыт керт, тунемше-влак шагал улыт, ик ставкыжланат сомылжо огеш сите да… Но тыгодым нуно тунем толшо самырык специалист-влаклан корным пуат: пенсий деч вара паша гыч кораҥаш тыршат. «Ялын ончыкылыкшо – самырык кидыште», – палемдышт.

Икмыняр ий ончыч регион кӱкшытан «Сулий» марий мер организаций лийын, Суксун районышто почылтын улмаш, но тудо петырналтын. Сандене президиумын еҥже-влак Парма кундемыште регион кӱкшытан калыкле-тӱвыра автономийым ыштыме нерген пунчалыныт. Мер ушем регистрацийым эрта гын, тудо, тӱрлӧ проектлам возен, мер сомылым вораҥдарен кертеш.

Суксун район кӱкшытан марий ушемым туныктышо, марий калыкын ончыкылыкшо верч тыршыше, ура чонан Надежда Спиридонова моштен вуйлата, Эҥермучаш да Кызганде школлаште марий йылмым факультативно але кружокышто йоча-влаклан шыҥдарат. 2016 ийыште почмо марий тӱвыра рӱдерыште йоча-влаклан марий йӱла, пайрем дене палдарат. Кок школыштат йоча ансамбль уло. Тыгак кугыеҥ-влакын кум коллективым чумырымо. Эҥермучаш школышто туныктышо-влак посна ансамбльым погеныт. Икманаш, Парма кундемыште куд марий ансамбль пашам ышта, тышеч Суксун районышто «Эр ӱжара», «Изи памаш» (Кызганде ял), «Шонанпыл» (Олык ял), «Чолпан» (Эҥермучаш ял), Пермь олаште «Памаш» да Октябрьский район Тляково ялыште «Памаш» коллектив-влак. Нунын мастарлыкыштым тиде кечынак Кызгандыште эртыше Пеледыш пайрем годым ужна.

Проектым возен, грантым налаш

Мер каҥашын вуйверын заседанийже деч вара самырык-влак дене «йыргешке ӱстел» эртыш. Тушто тӱҥ шотышто грантлаште участвоватлыме да проектым возымо паша нерген кутырымо, марий самырыкъеҥлан шкешамжым кузе кушташ – шке илыш примерже дене Александр Николин палемдыш. Тудо мер илышыш чолган ушнен, Российысе конкурсышто сеҥышыш лектын, Россий калыкын самырыктукым Советшын йыжъеҥже лийын. Совет Кугыжаныш думын национальность паша шотышто комитетше пелен пашам ышта. Тыгак Марий самырыктукым слётын пашаште лияш кӱлмӧ нергенат мутланыме. Мутланымашын лектышыже сай: Парма кундем гыч тений слётыш вич ӱдыр-рвезе ушненыт. «Йыргешке ӱстел» годым шке шонымашыштым кучемын еҥже-влакат ойленыт, каҥашым пуэныт.

Марий Эл деч ӧрдыжтӧ тӱшкан илыше марий-влак ик тӱҥ пайремлан Семыкым шотлат гын, Парма велне Пеледыш пайремым эртарат. Семыклан тыште тоштыеҥым ушташ шӱгарлашке коштыт. Кызгандыште Пеледыш пайрем 30-шо пеледышыште эртыш. Чыла марий коллектив погынен, тӱрлӧ кундем гыч марийжат, рушыжат, татаржат толын, мут да муро костенечыштым конденыт. Оньыжа Эдуард Александров погынышо калыкым шокшын саламлыш, марий активист, школ ден тӱвыра тӧнеж-влаклан Тауштымо серышым кучыктыш. Тыгак Республикысе марий тӱвыра рӱдер, «Российысе марий-влак» федерал калыкле-тӱвыра автономий деч пӧлекым да саламлымашан кагазым кучыктымо. Сценыште саламлымаш Сулий эҥерын вӱдшылак йоген: кажне марий ял гыч шуко шочшан еш-влакым, эн кугу ийготан еҥым, эн изи йочам, ялым тӱзатымаште эн чолга еҥым саламлыме. А мурыжо тунаре йоҥген, лышташан пушеҥге коклаште шинчыше ял садерысе шӱшпыкшат, кукужат, очыни, ик татлан шыпланышт. Нунат колыштыч, очыни, шулен каен Парма марийын шуялтенрак муралтымыжым. Тусо калыкын йылмыже шке шотан, пупшыкыдын мутланат. Туныктышо-ветеран Алевтина Денисован палемдымыж почеш, тиде кундемыште, тӱҥ шотышто шочмо Олык ялыштыже, кушто марий-влак веле илат, тошто марий йылме дене кутырат. Мутат уке, тыгеак манын ойлаш неле, тиде – йылмызе шанчыеҥ-влаклан сӧрем.

Тау, Урал кундем, порын вашлийметлан! Тау, Урал марий, пеҥгыдылыкланда!

Раисия НИКОЛАЕВА.

2010 ийысе Российский перепись почеш Парма кундемыште 4121 марий ила: Пермь олаште – 800, Чайковский олаште – 310, Березники олаште – 120, Суксун районышто (шым ял: Эҥермучаш, Олык, Кызганде, Калмашэҥер, Эҥертӱҥ, Сулий, Тукман) – 1275, Октябрьский районышто (кум ял: Верх-Тюш, Тляково, Баймурзино) – 298, Чернушинский районышто (ик ял: Текловка) – 227, Кишертский районышто (ик ял: Лӧк) –28 еҥ.

Материалым Марий Элысе Виктерын да Мер Каҥашын «Марийский мир – Марий Сандалык» журнал гыч налме, 2019 ий, 2-шо номер (ага-сорла).