26-28 сентябрьыште Саранскыште (Мордова Республик) Российысе Финн-угор калык-влакын V съездышт лиеш. Тушко Марий Эл гыч 22 еҥан делегаций (14 делегат, 8 эскерыше) кая. Делегат-влакым Йошкар-Олаште РФ-ысе финн-угор калык-влакын ассоциацийыштын (АФУН) марий пӧлкыжын погынымашыштыже сайленыт. Тунамак АФУН-ын верысе пӧлкажым вуйлатыше, Марий Оньыжан алмаштышыже Валерий Мочаев республикыште финн-угор калык-влакын кузе да могай пашам шуктен шогымышт нерген иктешлыше докладым ыштен.

Марий Элыште, 2010 ийысе перепись почеш, кум финн-угор калык ила – марий (290 683 еҥ), одо (1 932) да мордва (862). Нунын кокла гыч кокытшо шкенжым чолган куча. «Финн-угор калык-влак кокла гыч Российыште мордва ик эн шуко чотан калыклан шотлалтеш. Туге гынат Марий кундемыште нуным ме огына кол – мер ушемыштат уке. А вет тыштат мордва калык шагал огыл ила. Теве татар, азербайджан республикышкына тыгак толшо улыт гынат, шкеныштым моткоч чолган кучат», — палемдыш меръеҥ В.Мочаев.

Одо-влаклан марий мланде шочмо да лишыл. Нуно тӱҥ шотышто Марий-Турек районышто шукын улыт, шке тӱвыраштым арален кодаш манын, тӱрлӧ семын тыршат, Удмурт Республик денат пеҥгыде кылым кучен илат.

Марий кундемыште таче кечылан чынже денак пашам ыштыше куд марий мер организаций уло. Нуным Валерий Мочаев тыге радамла: Марий национальный конгресс – эн шуко еҥан, «Саскавий» марий ӱдырамаш ушем – эн писе (рушлаже мобильный), «ВийАр» — эн самырык, «Марий туныктышо» — эн йоча кумылан (вес семынже, йоча дене кылдалтше йодыш-влаклан кугу тӱткышым ойыра), «Марий ушем» — эн кугу ийготан. Чаманаш логалеш, «У вий» организацийым йомдарыме, а вет тудо жапше годым ятыр сай пашалан тӱҥалтышым ыштен.

Чыла организаций-влакым Мер Каҥаш иктыш ушаш тырша, ныл ийлан ик гана марий калыкым пырля чумырышо погынымашым эртара.

АФУН Марий кундемыште мер организаций радамыш огеш пуро. Тудо, тӱҥ шотышто, верысе финн-угор калык-влакым тӱрлӧ финн-угор мероприятийлашке чумыра. А мер пашам куд марий организаций да Одо калык рӱдер шуктен шогат.

Таче АФУН 20 финн-угор да самодий калык-влакым уша. Нине калык кокла гыч 2009 ийыште Российысе финн-угор калык-влакын 4-ше съездыштышт АФУН-ын советышкыже 45 еҥым ойыреныт. Тушеч шым вер марий-влаклан пуалтын: Киров марий-шамыч деч — Владимир Унженин, Пошкырт деч – Павел Бикмурзин, Урал деч – Раиса Попова, Марий Эл деч – Михаил Васютин, Лариса Яковлева, Валерий Мочаев да Наталия Пушкина. Кум марий еҥ – Васютин, Яковлева, Мочаев АФУН Советын презридиумыштыжо шогат. Президиумыште чылажге – 15 еҥ. Тыгак Михаил Васютин – АФУН Совет вуйлатышын алмаштышыже.

АФУН 1992 ийыште шочын, тунам Российысе финн-угор калык-валакын икымше съездышт эртен. Кызыт Ассоциацицийын пӧлкаже 38 регионышто уло, АФУН-ым Мордовий гыч Пётр Тултаев вуйлата. 2009 ий гыч финн-угор-влак утларак чӱчкыдын да кугу мероприятийлаште гына огыл, а посна кундемлаште вашлияш тӱҥалыныт. Мутлан, АФУН Советын погынымашыже Йошкар-Олаштат эртен. Тыгодым ятыр кӱлешан да тургыжланыше йодышым каҥашеныт. Теве 2011 ийыште Нарьян-Марыште вашлиймаш деч вара ты кундемысе школлаште ненец йылмым тунемаш тӱҥалыныт. Тыгак ныл ий жапыште моло йодышымат каҥашеныт: перепись, йылмым да тӱвырам аралымаште СМИ-н верже, Йӱдвел калык-влакым аралыме шотышто инноваций йӧн-влак, Омск кундемысе финн-угор тӱвыра рӱдерым АФУН-ыш пуртымо, Пермь крайыште финн-угор калык-влак шотышто национальный политикым виктарыме да тусо финн-угор йӱла дене кылдалтше тӱвырам вияҥдыме нерген да шуко молымат.

Таче АФУН дене кылдалтше ятыр темлымаш да тӱҥалтыш Мордовий гыч лектын шога. Тиде республик, ятыр ий Николай Меркушкинын вуйлатымыж почеш, Российыште финн-угор столицыш савырнен манын кертына. Теве шарналташ Мордовийын Российыш ушнымыжлан 1000 ий теме кугу пайремым! Тидын дене нуно ончыктеныт: Мордовий – Россий кугыжанышым чоҥышо гыч иктыже. Родо-тукым калыкланна куаныман да нунын дене кугешныман.

Ме, марий-влакат, ятыр у шонымаш шотышто ончылно улына. Мутлан, этнодискотекым кузе эратараш ончыктенна; марий театрна-влак чот кӱшнӧ да молылан пример улыт, «Майатул» театр фестивальымат эртарымаш тӱҥ шотышто марий калык ӱмбалнак.

АФУН-ын ик эн тӱҥ сеҥымашыже – финн-угор калык-влакын Россий кӱкшытысӧ кучемыште ӱшаным сулымышт. Таче ятыр финн-угор проект-влакым Россий кугыжаныш илышыш шыҥдараш полша. Туге гынат мемнан олмеш нигӧат толын нимом ок ыште. Татар ӱдырамаш марий еҥым ок шочыкто, руш еҥ марийым ончен ок кушто. Марий лияш окса ок кӱл, тидын верч уш да шӱм дене шуко пашам шуктыман. Тек умбакыжат финн-угор калык-влак илат да вияҥ толыт!

Материалым Валерий Мочаевын докладше негызеш ямдылыме.