Икымше оналмаш  Валерий Александрович Мочаевын Мер Каҥаш пленумышто (2015 ий, 24 вӱдшор) ыштыме витьныкше (доклад) дене палдарена. Мутер гыч: Витньык – доклад. СМИ — средства массовой информации.ТУЙ — тӱшка увер йöн-влак.

Марий калык да 20-шо курым (Ончылмут олмеш)

Йолташ-влак, ынде шӱдö ий марий калык шке тӱшка увер йöн дене ила. Тӱшка увер йöн – тиде рушлаже средства массовой информации, СМИ манмет. Марлаже – ТУЙ. Вигак палемдем: марий йылмыште ТУЙ шомак уло — черлым, каҥгам ончыкта. Тудын дене ида таҥастаре, ида алмаште, мыйын ТУЙ шомакем ТОЙ дек, бронза деке лишкырак. Мо тыгай шӱдö ий Сандалыкыште? Тиде пычырик, пеш изи жап. Тат (мгновение), манаш лиеш. Марий калыкнан ийготшым ончалаш гын – кок тӱжем ийым шотлаш гын, шӱдö ий – вич процент веле. Но тиде вич процентан пагытыште марий калыкын илыштышыже моткоч кугу вашталтыш лийын. Марий калык шӱдö ий гутлаште, ик курымышто гына эн кугу сеҥымашке шуын, тудын чотшо, числаже рекордыш шуын – 670 тӱжем (1989 ий). Тудо жаплан марий калык шке тӱҥ поянлыкше-влакым арален кертын – йылмым, йӱлам да тӱвырам (язык, религию, культуру). Очыни, тиде сеҥымаште марий ТУЙ-ынат надырже (вклад) уло. Уло, уло, да изижак огыл, каласаш тоштам. Вет тиде шӱдö ий пагытыште марий калык моло калык коклаште шке чын лӱмжым нумалаш тӱҥалын – мемнам цармис, чармыш, черемис лӱмдат ыле гын, ынде ме кугешнен ойлена: МЕ МАРИЙ УЛЫНА! Да тиде лӱмым мемнан деч ынде нигö поген налаш огеш тошт. Шӱдö ий пагытыште калыкын илыштышыже ешартышым, сеҥымашыжым тыге радамлаш лиеш, шонем.

1). Ончалза, йолташ-влак! Тӱнамбалне кугу сар талышнен (Первая мировая война), Россий кугыжа пеҥыжын-пеҥыжын кредылеш, а тиде пагытыште марий газет шочеш. Ик шот дене тудо сарлан кöра почылтын, манаш лиеш: марий калык деке шочмо йылмыж дене кугыжаныш политикым шыҥдараш. Арам огыл газетын лӱмжат «Война увэр» ыле. Ындыже, шӱдö ий эртымек, йывыртен каласена: войнаже пытен, газетше кодын! Марий газет – тиде ТУЙ веле огыл, шкежат марий калыкын кугу ужашышкыже савырнен.

2). Шӱдö ий пагытыште марий-влак чумыргаш, ик вереш погынен ой-пидышым кылдаш тӱҥалыныт. 1917 ий гыч тӱҥалын таче марте индеш марий Погын (съезд) эртаралтын.

3). Политикыште эн шерге вашталтыш – марий калыклан автономийым пуымаш. Тиде Октябрь революцийын лектышыже, Ленин кугызан пöлекше. Тек тиде автономий тичмаш кугыжаныш (государство) огыл, но тӱвыра аланыште мыланна шуко йöным почын.

4). Экономикыште марий калыклан эн келшыше йöнлан (системылан) коллективизацийым шотлаш лиеш. Тыште ятыр эҥгек лийын гынат, тӱшка паша (коллективизаций) калыклан шуко пайдам коден. Вет марий калык — пырля илаш тунемше калык, садлан тӱшка паша тудлан пеш келшен толын. Пырля пашам ыштен, илашат улан, сайын тӱҥалын, еш-влакат шукемыныт да марий калык 1989 ий марте эре кушкын шоген.

5). Марий театр шочын. Тудлан таче 95 ий. А театр мо? Тудо драмтургым да режиссёрым шочыкташ амалым пуа, артист-влакым кушта, семмастар-влакым (композитор-влакым) спектакль-влаклан мурым возаш веле огыл, тыгак оперым, балетым возаш тарата. Тыге калыкна у кӱкшытым налеш, тыге калыкыште у профессий-влак шыҥдаралтыт.

6). Марий книга у шӱлышым налын. Черке текст-влак негызеш колымшо курымышто марий книга калык деке почеламутым, йомакым, ойлымашым, повестьым да роман-влакым кондаш (шупшыкташ) тӱҥалын.

7). 1933 ийыште Марий радио почылтын, адакат сеҥымаш! Радио йöн дене, эфир гоч марий калык ваш-ваш лишемеш, диктор да журналист деч яндар марий шомакым колеш, чын уверым писынрак пален налеш.

8). 1960 ий гыч телевизор яшлыкыште марий чурий кояш тӱҥалын – адак куан, шке-весым таҥастараш эше ик амал лектын; марий тӱвырам, марий куштымашым ончыкташ пеш чапле йöн почылтын.

9). 1990-ше ийлаште Интернетым пален налынна. Тудым тӱнямбал эныремышвод (паутина) маныт. Мо гына тушто уке?! Пурет гын, лекташ йöсö – пазарыште улмо гае чучеш. Но кӱлешыже шуко уло. Мемнан калык тыште йомын огыл. Икымше марий сайт «Марий увер» лӱм дене Эстонийыште шочын, таче марий сайт ятыр. Пытартыш 100 ийлан тыгай ИНДЕШ вашталтыш лийын. Тиде пагытым марий калыкын илыш-корныштыжо эн сылне пагытшылан шотлаш лиеш, шонем. Келшеда мо, марий-влак?!

ТУЙ-влакым РАДАМЛЫМАШ

Куснена ТУЙ пашашке. Могай лектыш? Шӱдö ийым авалташ таче жап ок сите, да мыйын ончылно тыгай задачыжат шындалтын огыл. Ончалына 15 ий пагытысе вашталтышым. Лач 21 курымым авалта. Вигак моктанен каласена: марий калык моло Российысе финн-угор коклаште эн поян калык – марий изданий 20 уло: Марий Элыште 17 газет  да журнал марла лектыт, Башкортостаныште республике кӱкшытан ик газет да кок газет районысо улыт. Шымлена, ончалына тӱҥ показатель-влакым: газет да журнал-влаклан – тираж, эфир ТУЙлан – авалтыме калык, Инетлан – пурышо инетчик; варажым – редакцийын кугытшо, кумшо — мыняр кугыжаныш оксам кучылтыт, мынярым шке погат.

Тӱҥалына тачысе кутырымашлан амалым лукшо газет гыч: «Война увэр», варажым тӱрлö лӱм дене лекше, мыламже эн лишыл — «Марий коммуна», таче тудо «Марий Эл». Республикын лӱмжым нумалше, марий калыкын тӱҥ газетшылан шотлалтше. 2000 ийыште тираж 12 тӱжем наре ыле, таче – 3 тӱжемат пеле (30% кодын).

Тӱҥ газет пелен арня еда «Сурт-Пече» газет да тылзе еда «Марий Эл: официальный документым савыктыше газет» лектыт. Нунын тиражышт — 4 тӱжемат 510 экземпляр. Редакцийыште 31 еҥ тырша. Нунын кокла гыч 18-же творческий пашаеҥ улыт: журналист да редактор-влак, фотокор (тидыже 58% лиеш). Газетым 1999 ий гыч (15 ий) Абдулов Александр Саликович вуйлата. 2014 ийым ончалаш гын, редакцийын чондайже (оксаже, бюджетше) 13 млн 500 тӱжем теҥге лийын, тышечын 5 млн 900 тӱжем наре шке погеныт (подписке, газетым да книгам ыштен ужалымаш, рекламе), тидыже 44 % лиеш.

Тиражым вес тыгаяк сынан, статусан изданий-влак дене таҥастараш гын, коеш: «Марийская правда» газет 15 ий жапыште 26 тӱжем гыч 8 тӱжемыш волен (30% кодын). «Хыпар», чуваш калыкын тӱҥ газетше, тиде жапыште 27 тӱжем гыч 6 тӱжем марте волен (22%  кодын). Татар калыкым чолалыклан эре моктена. Теве нунын «Иаиастан яшляре» (Молодёжь Татрастана) 1995 ийыште 260 тӱжем экз. лектеш ыле гын, тений 30 тӱжем марте волен (11,5%). Могай амалже – тидым ме почын пуаш тыршена, варарак, ӱлнырак иктешлена.

«Марий Эл» редакцийын ик ойыртемжым палемдыман: ятыр книгам луктын шога. Тидыже возымо-лудмо тӱнам пояндара, издатель-влак коклаште таҥасымашым, конкуренцийым вияҥда, акым чот кӱзыкташ огеш пу. Поро да кӱлешан паша.

«Ямде лий» газет. Арня еда марий йоча-влаклан лектеш (1933 ий гыч). Олык марий йылме дене. 1500 экз. Марий Элыште да Россий регионлаште тудым тунемше да туныктышо-влак вучат. 2014 ийыште 272 тӱжем теҥге парышым (доходым) ыштеныт: подписке, рекламе да т.м. Шым пашаеҥ. Газетым Семёнова Лидия Васильевна вуйлата: 1997-2002, да 2003 ий гыч (17 ий).

2005 ий гыч тӱҥалын редакций регион кокласе «Марий Юнкор» слётым пога да эртара. Тудыжо ньога-влаклан икымше журналист школ.

Мылам редакцийын рекламыже келша. Тыге воза: «Газетым налаш тыгай йöн-влак улыт: Почтальон деч оксала налаш – ПЕШЫЖАК ӰШАНЛЕ ОГЫЛ: южгунам газет ок сите, ача-аван пуымо оксажымат кучылт пытарен кертыда. Редакций гоч подпискым ышташ – АК ШУЛДЫРАК, но кö тыланда намиен пуа? Тиде йöн дене Йошкар-Олаште да ола воктене илыше-влак пайдаланен кертыт. «Ямде лий» газет да журнал-влакым ужалыме киосклаште уло – САЙ ЙӦН, но тыгай киосклаже чыла вере уке. Электрон подпискым ышташ – КРУТО! «Ямде лий» тый декет кайык гай чоҥештен толеш. Но! Кагазеш печатлыме газет чонлан лишылрак!»  

«Марий чаҥ» газет. 1990 ийыште шочын, «Марий ушем» мер организацийын органже. Кертме семын лектеш, подписке уке, яра пуалтеш. Тачысе тираж 999 экз. 2003 ий гыч газетым Чашкин Евгений Витальевич ямдыла да луктеш.

«Кугарня» газет. Арня еда лектеш, 1991 ийыште шочын. 2014 ийлан тираж – 4200 экз., марий изданий коклаште тудо тиде эн кугу. Тудым лудыт да подпискым ыштат Марий Элыште веле огыл, тыгак Башкортостан, Татарстан, Удмуртий, Свердловск, Киров, Волгоград, Пермь, Ханты-Мансийск, Ямал-Ненец кундемлаште. 13 пашаеҥ, тышечын 5 корреспондент да ик фотокор (творческий ужаш – 46%).

Газетым 24 ий жапыште вуйлатеныт: Абдулов А.С. (1991-94), Алексеев И.И. (1994-97), Козлов В.Н. (1997-98), Соловьёв Ю.И. (1998-2000), Иванов С.И.(2001-02), Семёнова Л.В. (2002-03), Петров Э.А.(2003-04), Петров А.А.(2004-09). Индешымше директор-редактор 2010 ий гыч Матвеев Михаил Иванович (5 ий). Газетын бюджетше 5 млн теҥгеш шуэш (2014 ий), тышечын 40% редакций шке чумыра: подписке, ужалымаш, рекламе, проект-влак деч толшо шийвундо.

Оргпаша коклаште теве мом палемдыман: 2010 ийыште редакций «Шийгорно» проектым илышыш шыҥдарен: 20 утла самырыкъеҥ Марий Эл гыч Урал марте кугезе-влакын корныштым эртеныт. Редакций кажне ийын «Воштылаш, товатат, сулык огыл» конкурсым эртара, тидыже мыскараче талант-влакым муаш полша.

«Чолман» газет. Башкортостан.1991 ийыште шочын. Арня еда лектеш, подписке дене гына шарла; ужалымым чарненыт. Газетым налыт Пошкырт республикысе чыла районлаште, кушто марий-влак тӱшкан илат, тыгай районжо 18, моло районлаште – изин-изин. Тыгак газет Марий Элыш, Татарстаныш, Уралыш да Краснодар крайыш кая. Тачылан 2473 экз. лектеш. Идалыкаш окса чондай — 2,5 млн теҥге наре, тышечын кугыжаныш 70%, молыжым редакций ышта. Штатыште 3,5 ставке: редактор, корреспондент, корректор да пелставкылан верстальщик. Тӱҥ — редактор Губаев Игорь Иванович (2001 ий гыч тырша, 14 ий).

«КУДО-КОДО» газет. Валентин Колумб рӱдерын да МАФУН-ын шочшыжо. Финн-угор тӱня нерген увертарыше да тиде тӱняштак шаркалыме. Кум ий, 1992-2002 ийлаште, тылзылан кок гана лектын шоген. 53 номер. Оксаже кушечын? МАФУН икмыняр гана ойырен, моло ганаже марий бизнесмен да интеллигент-влак шке кӱсенышт гыч луктын пыштеныт. Варажым оксажат иземын, политик материалым шуко савыктымылан кöра газетым шыгыремдаш тӱҥальыч – паша пытыш! Газетым шочыктен, переген да шкеак историйыш ужатен Козлов Владимир Никифорович.

«Йамды ли» газет. Курыкмарий йоча-влаклан арня еда лекше газет, республике кӱкшытан, 1996 ийыште шочын, Тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствын шулдыр йымалныже ила. Лучко ий ончыч 550 экз. ыле, кызыт 280 кодын (51%). Козьмодемьянск олаште ямдылалтеш да савыкталтеш, Курыкмарий районышто лудыт. Тӱҥ редакторлан тиде тылызын Рыбаков Владимир Евстафьевичым шогалтыме. В.И. Ленин шке жапыштыже каласен: «Газета – это не только коллективный пропагандист и агитатор, но и коллективный организатор». Марий ТУЙ-влак кокла гыч тыгайжылан «Марий Элым», «Кугарням», «Ямде лийым» да «Чолманым» шотлаш лиеш. Марий Элысе район газет-влак кокла гыч кумытым шергалына. Чыланат арнялан ик гана лектыт. «Жера», Курыкмарий район (1926 ий годсек), 2000 ийыште 2100-2400 экз. ыле, таче 1700 наре (81-71%). «Морко мланде» ден «Шернур вел»(1930 ийын «шочшышт») волен огытыл, манаш лиеш — 1700-1800 экз. ден 1300 экз. дене лучко ий илат.

Журнал-влак

«Ончыко» журнал. Сылнымут да мер-политик журнал.1926 ий гыч лектеш. Журналын тиражше 1300 экземпляр, подписке 600 наре, 900 редакций шке вийже дене шалата. Марий Эл деч öрдыжтö 181 экземплярым налыт, Йошкар-Олаште 280 еҥ налеш. Таче 8 еҥ штатыште, тышечын творческийже нылыт. (50%). Федерал бюджет гыч 208 тӱжем теҥге пурен, молыжо Марий Эл бюджет гыч. Журналым 1988 ий гыч Тимиркаев Анатолий Тимиршинович вуйлата (26 ий).

«У сем» журнал. Курыкмарла сылнымут да мер-политик журнал.1930 ий годсек лектеш. Кум тылзылан ик гана 300 экземпляр дене савыкталтеш да тӱҥ шотышто Курыкмарий да Килемар районлаште ужалалтеш. Журналым калык коклаште шке семын шаркалат. Кум пашаеҥ. Кудряшов Михаил Иванович 17 ий вуйлатыш (1997-2014). Таче журналлан Ягодарова Людмила Петровна вуйын шога.

«Кече-Солнышко» журнал. (1930 ий гыч). Тений тудлан 85 ий темеш: «Пионер йӱк» гыч тӱҥалын. 1991 ийыште «Кече-Солнышко» марла-рушла изданийыш савырнен. Тираж 1100 тӱжем, чылажат подписке дене кая. Оксам Роспечать проект семын ойыра. Кок «тичмаш» пашаеҥ, ик пел-ставочник; чылажымат пырля ыштат: ямдылат, тöрлат, луктыт, шаркалат, оксам погат. 1998 ий гыч 2011 марте тӱҥ редактор Шакирова Антонина Васильевна (13 ий), 2011 ий гыч тудым Архипова (Григорьева) Светлана Дмитриевна вӱда (4 ий). «Ончыко», «У сем» да «Кече-Солнышко» журнал-влакын кӱсенышт икте – тиде «Марий журнал» учреждений. 2014 ийыште субсидий 5 млн наре ыле, шкешт 592 тӱжемым погеныт, чылаже 5 млн пелыш шуэш. «Марий журнал» учрежденийым Соловьев Юрий Ильич вуйлата.

«Пачемыш — Оса» журнал. (1957 ий). Кызыт идалыкыште 12 номер лектеш: 6 рушла, 6 марла. Тираж: 1200 рушла, 800 марла. 2014 ийыште иктаж 800 тӱжем теҥге кугыжаныш гыч пурен гын, молыжо Культур фонд «Бендериада» гыч. 7 еҥ штатыште: тӱҥ редактор, бухгалтер, редактор, сӱретче, кусарыше, корректор, верстальщик. Творческийже – 42%. 1988 ий гыч тӱҥ редактор Шкалин Виталий Никифорович (26 ий). Тудын тарватымыже почеш, 1994 ий гыч Козьмодемьянск олаште «Бендериада» фестиваль лӱшка.

«Марийский мир – Марий сандалык» журнал. Марла-рушла. 2008 ий гыч квартал еда лекше, тений идалыклан кок гана лекташ тӱҥалеш. Тираж ыле 3 тӱжем, 2014 ийыште 2 тӱжемыш волтымо. Подписке уке, журнал Марий Эл Республике лӱм дене марий калыклан пöлеклалтеш. 2014 ийысе бюджет — 1 млн 400 тӱжем теҥге. Штатыште 5 еҥ: кум редактор, верстальщик да бухгалтер (60% творческий), молышт (фотокор, автор-влак) гонорар дене серлагат. 2008 ий гыч тӱҥ редактор Лоскутов Сергей Витальевич.

Радио да Телевидений-влак

Марий радио (ВГТРК). 1933 ий гыч лектеш, тудлан 83 ий. Кечыште 3 гана эфирыш лектеш: эрдене 50 мин. (7.10 — 8.00), кечывалым 50 мин. (13.10-14.00), кастене 50 мин. (18.10 — 19.00). Аряште паша кечылаште. Шуматын 50 мин. (10.10 — 11.00), рушарнян 50 мин. (10.10 — 11.00). Тугеже арняште марий эфир 14 шагат утлаш погына. 2015 ийлан идалыкысе эфирлан 748 шагат пуалтеш, тышечын 304 шагат марла (42,8%). 2006 ий гыч программыште курыкмарий калыклан «Кырык сирем» («Горная сторона»), передача лектеш: тылзыште 4 гана 15 мин. дене. 1991- 2004 «Марий Эл» ГТРК пелен Козьмодемьянск оласе «Акпарс» радиостудий пашам ыштен. Таче редакцийыште 20 пашаеҥ, пелыже творческий улыт. Окса шотышто тӱҥ редактор Кольцов Вячеслав Анатольевич нимат каласен огеш керт. Окса мешакым ГТРК вуй-влак кучат да огыт каласе. Кольцов йолташ Марий радиом 2001 ий гыч вуйлата (14 ий).  

Марий ТВ (ВГТРК). 55 ияш Марий телевидений. Марий программе-влаклан вуйын шогышо Михайлова Галина Ниловна шке каласа. (Трибуно гыч Г.Н.Михайлова ойлыш ТВ-историйым да т.м. 1960 ийыште апрель тылзыште пробный передаче-влак лектыныт, садлан тиде кечылаште лачок юбилей. Марла вияш эфир уке, мане; марла передаче-влакым мыняр еҥ онча, огеш пале. Очыни, ГТРК тидым ок эскере, але кузе тергаш огыт пале. – Мочаев. 25.04.15).

«Марий Эл радио». 2005 ийыште Марий Элысе президент Маркелов Леонид Игоревичын ойжо почеш почылтын. Тӱҥалтыште у радиостанций 3 шагат эфирышке лектын гын, таче марий йылме дене ойлышо радио 12 шагат эфирыште. Кечыште тудым 40 тӱжем наре еҥ колыштеш. Нимогай газет, нимогай журнал, нимогай телеяшлык тыгай дене моктанен огеш керт! Келшеда мо, марий-влак! Идалыклан тудо 4745 шагат йоҥга. Республикыште 11 передатчик пашам ышта, иктыже — Йошкар-Олаште. 2014 ийыште кугыжаныш идалыклан 6 млн 614 тӱжем теҥгем пыштен. Тышечын пашадар да моло редакций роскотлан 2 млн 436 тӱжем теҥге кая гын, передатчиклан 4 млн марте йодыт. Эфир деч коч редакций мероприятий-влакым эртара: этнодискотеке, концерт да моло. Тиде ешартыш оксам радиолан конда.Теве калыкым кандарыме паша дене 2014 ийыште 1,3 млн теҥгем ыштен налме, дискым ужалымаш дене 1,1 млн. теҥгем, реклама дене 700 тӱжем теҥгем, смс дене 104 тӱжем теҥге пурен; чылаже 3 млн 200 теҥгем шке погымо. Каласен кодыман, Мари-Турек районысо Арбор, Сардаял, Савак велне радиом йӧршынат колыштын огыт керт. Передатчик-влак начар улыт, садланак сигнал тушко миен огеш шу. Но тачысе кечылан, технологий вияҥмылан кӧра, радиом интернет йӧн дене кеч-куштат колышташ лиеш. Тыгак телевизорда интернетым куча гын, «Смарт ТВыште» радиом колышташ йӧн уло. Редакций весымат темла: смтрфон, планшет, телефоныш приложенийым интернет гыч шупшаш да шындаш лиеш. Тыге радио кеч-могай верыштат колыштын кертыда.

Редакцийын штатше 10 еҥ гыч шога: 4 творческий, молышт директор, бухгалтер, технарь-влак. Редактор сомылым Пушкина Наталья Васильевна шукта (2005 ий гыч).

«Марий Эл ТВ». 2008 ийыште шочын. Эрдене 20 минут, кастене 20 минут. Южгунам марий эфир ик шагат шуйнен кертеш, тидыже Республикын кечыжлан, Марий калык Погын годым лиеда. Кажне кечын 24 тӱжем еҥ онча: Йошкар-Ола да воктенысе районлаште телевизор дене ужыт гын, молышт интернет гоч кучат. Бюджетым каласаш неле, вет «Марий Эл ТВ» «Регион 12» корпорацийын ужашыже. Тыгак ок лий каласаш мыняр еҥ марий сюжет-влакым ямдыла. Телевидений – тиде кугу куткышуэ (муравейник), куштыжо чылажым ужын от шукто. Теве оператор рушла сюжетым, марла сюжетымат сниматла. Но каласена: чылт марий эфир дене 4 корреспондент да 1 диктор кылдалтыныт. Тӱҥ редактор — Рамиля Салихова, марий кокла гыч кугурак семын Кузнецова Алевтина Петровнам палемдаш лиеш. Ты марте Курочкина Наталья Васильевна пашам ворандарен, кызыт изи йочажым онча.

Интернет изданий-влак 

Икымше гана Интернетыште марий текст mari.su лектын. Тиде сайтым 1990 ийлан икымше пелыштыже изак-шоляк (коктынат инвалид) Медведево посёлкышто илыше Максим ден Константин Ситниковмыт ыштеныт. Чылт марла возымо да марий-влак нерген информацийым савыктыме сайт mari.ee лийын. Иктаж 1997-1998 ийлаште лектын. Тудым Эстонийысе марий студент-влак ыштеныт. Тунам увер-влакым  шагал савыктыме. Тӱҥ шотышто марий-влак нерген статистике, фото, ссылке лийыныт. 2000 ийла тӱҥалтыште mari.ee негызеш «Марий увер» сайтым вияҥдаш тӱҥалме, вара тудо «Марий увер» лӱмым налын.

Чыла марий газет, журнал, радио, ТВ-влакын интернет йöнышт уло. «Марий Эл» — http://gazetamariel.ru, «Кугарня» — http://kugarnja.ru, «Ямде лий» — http://yamde-lii.ru,  «Чолман» — http://www.cholman.ru, Баш., Мишкан р-со «Келшымаш» — http://mishred.narod.ru/mari.htm.

«Ончыко», «У сем», «Кече-Солнышко» ик интернет-площадкыште верланеныт: «Марий журнал» — http://marizhurnal.ru.

«Марий Эл Радио» — http://mari-el-radio.ru. «Марий Эл ТВ» «Регион 12» сайтыште коеш — http://tvregion12.ru, «ГТРК «Марий Эл» — http://www.tv.mari.ru.

«Марий сандалык — Марийский мир» журнал Мер Каҥашын сайтыштыже верланен.

ТУЙ сынан сайт-влак:

«Марий увер» — http://mariuver.wordpress.com (админ.  Васли Николаев). «Кидшер» — http://kidsher.ru (блогер Николай Любимов). Шкешотан интернет-площадке —  http://www.mari-el.name (шуен уемдалтеш), http://marlamuter.com  (Славик Килеев). http://dict.marlamuter.ru  (Славик Килеев), http://www.marlamuter.ru (Михаил Пирогов).   http://ok.ru/mariyskoes (админ. Елена Минилбаева. http://ok.ru/tymariulat (админ. Алексей Алексеев). http://ok.ru/vsemari (админ. Александр Кузьмин).   Википедия – кугу интернет-энциклопедий (http:// mhr.wikipedia.org/wiki). Тушто тачылан 7 тӱжем утла статья олыкмарла, да 7 тӱжем наре курыкмарла статья-влакым савыктыме. Шкешотан (специфический) сайт-влак — тиде марий электрон мутер-влак: http://www.marlamuter.org, http://dict.marlamuter.ru.

Тӱвыра дене кылдалтше сай-влак: Марий Элысе тӱвыра министерствын — http://mincult12.ru. Тиде эн тӱҥ, ик эн поян да шотан тӱвыра уверан площадке. Иван Земцов пойдара. Республикыште марла-рушла икымше сайт — Марий самырык театрын. 2008 ий декабрь гыч (http://www.mari-tuz.ru). Республикысе калык творчестве шанче-метод рӱдерын сайтше — http://rnmc-rme.ru. Республикысе марий тӱвыра рӱдерын сайтше — http://www.mari-centr.ru. Марий драме театрын — http://shketan.ru). Марий книга савыктышын (издательстве) — http://www.maribook.ru. Мер Канашын — http://mer-kanash.ru. Марий калык конгрессын — http://mari-kongress.ru. «ВийАр» марий мер ушемын — http://vijar.wordpress.com. «Югорно»  мер ушемын — http://www.jugorno.ru. «Саскавий» марий ӱдырамаш ушем социал эҥыремышводышто — «Вконтакте» (http://vk.com/cackavij) да фейсбукышто (http://www.facebook.com/groups/Cackavij).

Тыгак Интернетыште шуко тӱрлö тӱшка уло, кудышт марий калык дене кылдалтыныт. Теве «Чыла элласе марий-влак, ушныза!» (http://vk.com/marivlak), 15 тӱжем наре еҥым уша. Тыште марий-влак веле огыл, моло калыкын еҥыштат улыт.   Чолга марий-влак «вконтакте» сайтым марлаш кусареныт да тидын дене моло-влакым чыгылтат.   Кугу марий тӱшка  «Одноклассники» социал сетьыште шинча, лӱмжат уло: «Тый мари улат мо?» (http://www.odnoklassniki.ru) маналтеш, тыште 2 тӱжем утла марий вашкылым кучат. «Марийское сообщество» лӱман тӱшка уло (http://ok.ru/mariyskoes) — 2617 подписчик. «Все мари объединяйтесь!» тӱшкаште (http://ok.ru/vsemari) — 8916 подписчик.

2013 ийыште икымше Этнокультур интернет-журнал «Арслан» (http://mari-arslan.ru) шочын, марий да руш йылме дене. Аваже да озаже — журналист да мер пашаеҥ Эльвира Куклина. Тудлан Марий Элысе тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерстве окса полышым пуэн. Тудак «Школа молодого этножурналиста» ден «Школа марийского блогера» проект-влакым илышыш шыҥдара. Тиддеч вара проектын участникше-влак шке блогыштым почыныт: туныктышо Татьяна Япаева (http://lyavi-tachana.livejournal.com), Марий университетын студентше-влак  (http://finnblogger.livejournal.com), Оршанке пед. колледж (http://colledge.livejournal.com), Коркатово лицейын тунемшышт Вадим Павлов (http:// pavvadim.livejournal.com) ден Христина Александрова (http://hristialex98.livejournal.com).

«Арслан» журнал пелен тӱшка-влак соц. сетьыште улыт: вконтакте – http: //vk.com/mari_arslan, фейсбук — http: //www.facebook.com/ InternetZurnalArslan, в твиттер- https://twitter.com/mari_arslan, одноклассники — http://ok.ru/mariarslan.

Улыт сайт-влак, кудыштышт марий шкетын гына оза улеш. Тиде сӱретче Иван Ямбердов (http://yamberdov.ru), мурызо Анатолий Куклин(http://www.muro-music.ru), мыскараче Сергей Карпов (http://esmetr.ru), журналист Эльвира Куклина(http://elvira-kuklina.livejournal.com), поэт Зоя Дудина (http://zojadudina.ru), студент Николай Любимов (http://nik-lyubimov.livejournal.com). Лийыныт сайт-влак кудышт тачылан йомыныт: http://mari-kevyt.ru, http://www.meroi.ru.

МОЛАН ТИРАЖ-ВЛАК ВОЛАТ (иктешлымаш)

20 курым марий газет да журнал-влаклан шöртньö пагыт лийын гын, 21 курым шуко эҥгекым конден.Тираж-влак ятырлан иземыныт. Амалже тӱрлö.

Тӱшка амал-влак (объективные причины):

1). Марий калык иземеш. 1989 ий деч вара ме 96 тӱжемлан шагалемын улына. 22 ий жапыште 15% йомдарыме. 2002 ий деч вара, 8 ий жапыште, эшеат чот лакемме, 57 тӱжем наре йомдарыме. 8 ий жапыште куд Морко посёлко алагуш йомын.

2). Кодшо калыкшат чот рушемеш. Поснак самырык-влак да ньога-влак ачашт-авашт йылмым огыт пале да палашат огыт вашке.

3). ТУЙ коклаште конкуренций кугемеш: А) Интернет уверым писын конда. Б) Интернетыште кӱлеш уверым кычалаш йöнанрак (уло гын, йодмо почеш вигак лектеш, черетыште шогыман огыл, оксамат огыт йод).

4). Прессым шараш Россий почто оксам шуко налеш да жапыште кондашат ок вашке. Марий эл газет икымше пел ийыште 450 теҥгем шоген гын (редакциын ужашыже 120 теҥге), кокымшо пел ийлан 950 теҥгеш шуын (редакцийын 220 теҥге).

Анысыр, шкешотан амал (субъективные причины):

1). Журналист пашалан ак волен (падение престижа профессии): а) Совет жап семын калыкыште журналистым утарыше, пыдалше еҥлан огыт шотло. б) Кучем, власть, журналистын шомакшым шотыш огеш нал, пӱсö йодышлан вашмут огеш пуалт. в) Пашадар кугу огыл, пачерым пуымо шотышто кутырыманат огыл. Теве «Марий Эл» газет редакцийыште кугыжа полшымо дене пачерым 2009 ийыште ойырымо, вич ий ожно. (Палемдем, Мордовий Республикыште журналист-влаклан пачерым налаш кредит 30 ийлан пуалтеш, процент деч посна).

2). Журналистикыште паша лектыш иземын (качество содержания). Уло тыгай девиз: «Кадры решают всё!», тудым  Сталин каласен, маныт. Чынак вет: журналист могай фактым, мо лиймым (событийым), могай проблемым, могай геройым налеш да кузе тудым почын пуа, тидын деч газетым лудшын, радиом колыштшын, телевизорым ончышын умылымашыже шога. Чын да шот дене каласенат – калыклан пайдам кондет, кӱлешан пашаеҥ улат, тыйын шомакетлан ӱшанаш тӱҥалыт; ала-мо лиймым умылен шуктен отыл гын, ала-можым шоякленат, келшыдыме чия дене чиялтенат, ала-кöм сайыш лукташ тыршенат, ала-кöжым утыж дене волтенат, манеш-манеш почеш возенат гын – кö тый улат? Тыгай журналист-влакым «вторая древняя професия» тамга дене палемдат.

Редактор-влак журналист почеш огыт кошт, чылажым терген огыт шукто да огытат керт. Ожно семын партком-обком йоҥылышлан огеш кожгате. Садлан таче журналист мемнан ТОЙ пашаште – икымше номер! Лӱм-влакым ойлаш гын, вигак ушышко журналист Майоров-Шкетан толын пура. 1920-30 ийлаште тудо марий калыклан шуко мом умылтарен, йоҥылышым ончыктен, кӱлеш-оккӱл койышым мастарын шылтален. Садлан драматург сомылжат чаплын шоген! Тудо мылам публицист семын эн яндар пример! Тудын пелен да почешыже молыштат пеш кертыныт: Осмин Йыван у жанрым почын, колхоз нерген очеркым почеламут дене серен (ик гана веле огыл); Иванов-Шорский Пётр Иванович район гыч возен шоген; Еремеев-Лекайн Никандр Сергеевич колхоз илышым келгын терген; тыгак сай очерк-влакым Иванов Михаил Ефремович ямдылен. «Марий коммуна» редактор Корнилов Пётр Григорьевич газет пашам тыгай кӱкшытыш нöлталын, газетын тиражше 23 тӱжемыш шуын – марий рекорд! Иванов Илья Павлович пӱсö фельетон-влакым возен, а фельетоным возаш мошташ веле огыл, эше тошташ кӱлеш. Теве тидланак  шке жапыште Яндаков Леонид Логинович кыралтын. Сергеев Михаил Тихонович ден Исиметов Михаил Исиметович журналист сомыл пелен эреак печатьын историйжым шымленыт, тале краевед семын палемдалтыт. Павлов Леонид Иванович, Савельев Аксай Савельевич, Зайниев Гельсий Заниевич… Тиде артаман, шотан марий-шамыч журналистикыште келге кышам коденыт, мемнам профессийым волгалатарен ошемденыт.

(Тиде доклад деч варарак Оньыжа Иванов Анатолий Николаевич Мер Каҥашын Таумутшым тачысе журналист-влаклан кучыктыш.Теве нунын лӱмышт: Пехметова Светлана Фёдоровна, Григорьева Людмила Николаевна, Терентьнва Эльвира Аркадьевна, Пушкина Наталья Васильевна, Кузнецова Алевтина Петровна, Куклина Эльвира Викторовна. Тышечын эше ик ойыртем палдырна: тачысе марий журналисткын «чурийже» — ӰДРАМАШ. Мочаев. 25.04.15)

3). ТУЙ вуйлатыше коклаште конкуренций иземын, вуйкашак шоҥгемеш. Тӱҥ редактор-влакын стажшым ушештарена: Шкалин – 26 ий, Тимиркаев – 26 ий, Абдулов –15 ий, Семёнова – 17 ий, Губаев – 14 ий, Кольцов – 14 ий, Чашкин- 12 ий, Пушкина – 10 ий.

4). Журналист кадрым ямдылыме сомыл. Ик жап куанышна: Марий кугыжаныш университетыште журналист пöлка почылто. Шонышна: ынде шкенан-влакым шке туныктена! Журналистшым ямдылат, но могайым? Дипломым налмек, пашам вигак ыштен огыт мошто, нуным туныктыман да туныктыман. Поснак политике, экономике да социал илыш нерген шинчымашышт шагал. Таче журналист пӧлкаште 38 еҥочно тунемеш, заочно — 42 еҥ. Тышеч пелыже мари, но нуно тӱрлö семын йылмым палат: кӧжӧ ойлабгына, кӧжӧ возат, кӧжö умыла гына… Садлан, профессиональный журналист-влакым ямдылымаш паша окшакла манаш лиеш.

МО ШОЧЕШ да КУАНДАРА

1). Марий радио кушкеш. Ыле ик кугыжаныш радио, кызыт кокыт. «Марий Эл радиом» тӱня мучко колыштыт!

2). Марий телевидений кушкеш. Ыле ик кугыжаныш телеэфир, таче – кокыт. Татартсан семын вучена федерал каналым. 2014 ийыште  федерал кӱкшытан НКА шочо. Тудым Яковлева Лариса Николаевна вуйлата. Тиде НКА-м почмаште чолгалыкым Радыгин Анатолий Ильич ден Третьяков Олег Александрович ончыктеныт. Марий федерал канал, шонем, нунын паша задачышь семын лийшаш.

3). Интернет кушкеш да вияҥеш. Интернет, ласканже Инет – тудо шошо вӱд гае чот шарлен да кошкашат огеш шоно. 20 курымышто мом колын отыл ыле гын, «Газетым луд!» маныт ыле. Кызыт вашмут икте: «Инетым ончал, тушто муат». Чылаже тушто уке, конешне, но алашуко мом муаш лиеш. Моктен каласаш лиеш, интернет-ТУЙ-влак марий йодышым нöлтышö улыт, патриот шӱлышан улыт, шке кӱшеш лектыт. Интернет-изданий-влак шке «тиражышт» дене газет да журнал-влакым ятырлан ончылтеныт. У курым – у сеҥымаш! Ситыдымаш: интернет-ТУЙ-ште грамото, йылме яндарлык огеш сите, автор да админ-влак фактым огыт терге. Интернет тӱняште марий калык почеш огеш код, моло финн-угор-влак дене таҥастараш гын, чот дене, лопкыт да келгылык дене, ик эн ончыл верыште улына. Руш манмыла, и числом и умением отличаемся. 

ТЕМЛЫМАШ

1). Учредитель-влак умбакыжат шке «шочшо» ТУЙ-влакшым переген, арален да вияҥден шогышт. ТУЙ-влак – калыкын ужашыже улыт. ТУЙ-влак  – калыкын шинчашт, пылышышт да шонаш полшышо орган-влак.

2). Марий Эл Республикын виктемжылан марий журналист-влакалан посна программым ямдылаш, кудыштыжо илыме верлан (пöртлан, пачерлан) кредитым процент деч посна ойыраш.

3). Марий ТУЙ-влак пашам чолгарак ыштышт манын, Марий Элысе тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствылан да Мер Каҥашлан ТУЙ-влак коклаште таҥасымашым почаш (организоватлаш). Кажне ийын пашам иктешлымеке, сеҥыше ТУЙ-лан Йошкар Тистым кучыкташ. Тиде таҥасымашлан Положенийым ямдылаш.

4). Марий активын ик эн тӱҥ пашажлан марий ТУЙ-влаклан подпискым ыштымым шотлаш. Мер Каҥашлан да Марий Элысе Журналист Ушемлан тиде пашаштат таҥасымашым увертатраш.

5). МарКУ. Журналист пöлкаште марий кашакым, группым посна палемдаш да лектор коклашке опытан журналист-влакым пурташ.

ПОЧЕШМУТ

Тау.