Талешкым шарнет гын, гражданин улат

Вӱдшор тылзын 26-шо кечыже марий калыклан тыглай кече огыл. Тиде кечын ме Марий талешке кечым палемдена. Йошкар-Олаште ынде ятыр ий почела кече «Талешке сорта» акций гыч тӱҥалеш. Теният (2019 ий ) Марий Элысе, тыгак вес регионла гыч толшо марий-влак Мер Каҥаш дене пырля  7 шагат эрдене Сергей Григорьевич Чавайнын чапкӱж деке миеныт. Тыште ятыр мотор да ушан мут-влак йоҥгеныт: Пектеев Василий Александрович (икымше Оньыжа), Иванов Анатолий Николаевич (визымше Оньыжа), Кузьмин Евгений Петрович (Марий калык конгресс вуйлатыше), Кошкина Людмила Ивановна («Саскавий» ушем), Радыгин Анатолий Ильич (Одо Республик), Третьяков Олег Александрович (Татарстан), Канакаев Леонид Иванович (Урал), Кудрявцев Алексей Григорьевич (Виче), Алтаева Ирина Васильевна (Угарман)… Оньыжа Александров Эдуард Васильевич погынымашым иктешлыш да моло талешке-влаклан палемдыме верлашке миен-кошташ ӱжӧ. Ик кашакшым шкеак вӱдыш: Шкетан, Мосолов, Ленин, Рыбаков да Йыван Кырла верлашке пеледыш пышталте.  

ЧМО кашак кугемеш

9 шагатлан Российысе марий актив Мер-политик рӱдерыш конференцийыш чумыргеныт. Оньыжа Э. В. Александров, оналмаш В. А Мочаев да ончычсо оньыжа-влак Л. Н. Яковлева ден А. Н. Иванов президиумышто лийыныт. Гимнын йоҥгымо деч вара, Л. Н. Яковлева погынышо-влакым Талешке кече дене саламлыш. Тидын деч вара конференцийын теме дек куснымо. Ты гана «Тачысе марий койыш да ончыкылык» йодышым тарватыме.

Ондак погынышо-влакым шке докладше дене эртык шанче кандадат Свечников Сергей Константинович палдарыш. Шанчыеҥын мутшо почеш, олаштат, ялыштат марла мутланыше-влак койын шагалемыт. Глобализаций да модернизацийлан кӧра уло тӱня мучко кок арня еда ик йылме пытен кая. ЮНЕСКО-н «Уло тӱнясе йылме кокла гыч лӱдыкшыш логалше йылме-влакын атласышт» лӱман документыште марий йылме нергенат азапле информацийым муаш лиеш. Руш йылме чыла вере сеҥышыш лектын. Марий-влак руш йылме дене кутырат, возат, лудыт. Поснак кушкын толшо тукым шочмо йылмым тунемаш кумылым огеш лук. Авторын мутшо почеш, нунын титакышт тыште уке. Вет школышто марий йылмым йот семын тунемыт, мӧҥгыштат ача-ава-влак икшывышт дене марла мутланаш пешыжак огыт ярсе, чылт марий яллаштат марий йылмым шагал кучылтыт, олалаште, посёлкылаште пӱтынек руш йылме озалана, марий йылме пиджыныш савырнен (марий йылме кӱсынлымӧ мут дене локтылалтын, руш йылме дене лугалтын). Вес могырым ончалаш гын, сылнымут / кагазвиктыш марий йылме у вашталтыш дене утыждене писын да чӱчкыдын пойдаралтеш, эсперанто гай лийын шуын. Тиде йылмым южо марий интеллигент-влак гына палат, молышт пеле-пуле кутыркалат-возгалат. Авторын шомакше почеш, марий «пиджиным» да «эсперантом» ала-кузе келыштараш кӱлеш. Сергей Свечников рушаҥше-влакым вурсаш огыл ӱжеш. Мӧҥгешла, нуным мокталтен колташлан тӱрлӧ амалым кычалман. Анят, марий йылмым сайынрак тунемаш кумылышт кӱзен кая. Йылме дене пырля тӱвырам, йӱлам, эртыкым аралыман. Вес калык гыч лекше еҥ-влакымат марлаҥдараш тӧчыман – «чапмарий» («почётный мариец») лӱмым пуыман. Тыгак руш йылме негызеш самырык-влакым марлаҥдараш, марий лияш кумылым таратен шогыман. Тидлан тӱрлӧ йӧным кучылташ лиеш. Тӱҥ шотышто тиде пашаште тӱшкагалык тӱвыралан эҥертыман: муро (поп, рок, рэп – тек рушла, но марий сем да марий тема негызеш), куштымаш (Riverdance семын), кино, мультфильм, комикс, телевидений, радио, компьютер, интернет, мода, туризм, рекламе да тулеч молат. Икманаш, ме шкенам пиаритлен моштышаш улына.

Умбакыже мутым Валерий Мочаев нале. Тудо марий калыкын социологий материал огеш сите каласыш. Конференций дек ямдылалтме годым шкеже изи гына опросым эртарен.  «Тачысе марийын могай койышыжо?» йодышлан палыме марий-влаклан  вашешташ йодын. Тӱрлӧ шонымаш-влак лийыныт. Теве икмынярже:

— Тачысе марий – марий улмыж деч ок вожыл, мӧҥгешла – марий улмыжым могай гынат атрибут гоч ончыктынеже (машинаш наклейке, марий футболко да молат).

— Манеш-манеш чот пошаҥын. А вет тудо ешым, йӧратымашым, келшымашым, икманаш – порылыкым шалата.

— Йолагай-влак шукемыныт. Ятыр факт уло: самырык еҥ ача-аван пенсийже дене илаш толаша. Тыштыже кугыжанышынат титакше уло – пашавер шагалемын. Но кӧ илаш шона, тудо йӧным кычалеш.

— Марий марийым кочкеш.

— Ондак мотор да виян-влак рушаҥыныт. Руш ӱдыр-влакым марлан налыт / руш эрге-влаклан марлан лектыт. Йочашт кӧ лийыт? Руш.

— Марий ача-ава-влак школышто марий йылмым туныктымо деч ваштареш улыт. Руш але татар огыт лӱшкӧ, этикетым кучат. Марий-влак пессимистически «А молан марий йылмыже кӱлеш?» маныт.

— Кӧранымаш уло.

— Ӱчым шуктымаш уло.

— Но эн ӧрыктарыше: ала-кӧлан эре ӱшанен илымаш (президентлан, министрлан, депутатлан, спонсорлан).

— Ыштышылан полшат!

— Таче марий калыкын политикыште кугу вийже уке.

— Марий айдеме тӧрлаш йӧратыше. Тудо пала, кузе Российым вуйлаташ, кузе район илышым саемдаш… А шке уремыштыже йол йымалне улшо шӱкым огеш кораҥде.

— Ужалалтына! Вес калык гыч кандидат тольо, пӧлекым сӧрыш (корным, компьютерым да т.м.), марий кандидатна мандат деч посна кодо.

— Лӱдына! Уремыш лектын, вигак марий йылмым «мондена».

         Опросым иктешлен, тыгай сӱрет койын: марий-влакын уда койышыжо утларак.  Тидыже ончыко каяш, вияҥаш калыклан мешая. Тугеже мом ыштыман? Шонымаш-влак ятыр лие.

         Теве марий опер мурызо Вячеслав Созонов кӧн йочашт марла огыт мошто, тыгай ача-ава-влаклан «чын марий огыл» (кӱчыкынжӧ «ЧМО») терминым пурташ темлыш. «ЧМО» шомаклан погынышо-влак рӱж воштылын колтышт. Йоча-шамычым изинек марий йылме дек шӱмаҥден шогыман, нунын дене марла мутланыман. Тудын эрге-влакше марлат, рушлат мутланат. Кызыт уныка-шамыч денат марла гына мутлана. А Сергей Свечниковын доклад шотышто «в пользу бедного» каласыш. Учёныйын темлыме корно дене каяш гын, йылме пыта.

         Урал гыч чолгаеҥ Леонид Канакаев тыгай примерым кондыш. Сарсадыште таджик ила. Кажне эрдене йочажым садикыш коштыкта. Садик капка марте эргыже ачаж дене шочмо йылме дене мутлана. Садикыште йочаже чыланышт дене рушла кутыра. Кастене садик капка гыч лектешат, уэш шочмо йылмыш кусна. Ме молан тыге огына керт?

         Одо гыч Анатолий Радыгин экспертный клубым чумыраш темлыш. Тек тыглай калык, мутлан, историк-влак дене вашлийыт.

         Татарстан гыч Олег Третьяков марий, руш, сӱас пырля, ваш пагален илаш тунемман, мане.

         Морко гыч Анатолий Титов вӱрым эрыктыме нерген мутым нӧлтале. Тыгак мер пашаш йоча-влакым ушаш темлыш.

         Марий Элысе калыкле-президент школ вуйлатыше Лидия Иксанова марий-влаклан чолгарак лияш кӱштыш. Тек марий туныктышо-влак заведующий, завуч, директор марте кушкыт. Садиклаште, школлаште нуно гына марий йылмым арален кертыт. Коча-кова-влак дене пашам ышташ ӱжӧ. Вет шукыж годым ача-ава-влак пашам ыштат, коча-кова-влак уныка дене шинчат. Тек нуно марла мутланаш туныктат. Садиклаште тек марий воспитатель-влак пашам ыштат. Мер Каҥаш Марий кугыжаныш университетын ректоржылан йодмашан серышым возен – марий группым чумыраш, марий воспитатель-влакым ямдылаш. Сергей Свечниковын докладше дене келшен, марий йылмым модныйым ыштыман, каласыш Лидия Геннадьевна.

         Пошкырт гыч «Чолман» газетын тӱҥ редакторжо Игорь Губаев чылаштым ик чуриян лияш ӱжын. Кеч мыняр погынымаште йылме йодышым нӧлташ лиеш. Варажым, погынымаш деч вара, марий йылмым мондыман огыл, сӧрыме пашам шуктыман. Йылме деч молан кораҥына? Политике верч, маныт. Теве Калтаса районышто кок школ марий йылме деч кораҥын. Нимогай йоча йылме деч шке кораҥ огеш керт. Ача-ава-влак маныт, марий йылме нелылыкым ышта. Ача-ава-влаклан умылтарен моштыман. Теве пример. Марий рвезе марий олимпиадыште участвоватла, марла мура-кушта, Рязаньыш тунемаш пурен. Кузе тудлан марий йылме мешая? Ончыкылык мемнан деч гына шога!

         Йошкар-Ола гыч «Ончыко» журналын тӱҥ редакторжо Игорь Попов самырык ача семын мутым нале. Садик деч ончыч йоча дене марла мутланыме, садикыш кошташ тӱҥале – йочаже рушла гына мутланынеже. Садиклаште марий программым возыкташ кӱлеш. Эше шукыж годым ача-ава-влак законым огыт пале. А вет школышто 8 кумылан еҥ погына гын, марий йылмым туныктышаш улыт.

         Марий кугыжаныш университетын профессоржо Галина Рокина конференцийыш погынышо-влакым лыпландараш тӧчыш. Марий тӱвырам арален кодымаште руш йылмымат кучылташ лиеш. Пример шотеш шотландец да австриец-влакым кондыш. Нуно шке шочмо йылмышт дене огыт мутлане, а уло тӱня нине калыкым да тӱвыраштым пала.

Темлымаш-влак огыт пыте

Эше шуко шомак-темлымаш йоҥгыш. Вес конференцийлаштат йоҥгалташ тӱҥалеш. А йылме йодыш места гыч тарваныже манын, калыклан ончылеҥ-влак деч пример-влак кӱлыт. Ала вара иктаж-кӧ шоналта: «Нуныжо кертыт гын, мыйже молан ом керт?».

Почешмут

Ты форум гыч ныл пример:

1. Оньыжа Э. В. Александровын йочашт марла мутланат.
2. Оналмаш В. А. Мочаевын уныка-влакше марла мутланат.
3. Марий опер мурызо В. Т. Созоновын эрге-влакше марла мутланат, уныка-шамыч дене марла гына мутлана.
4. «Ончыко» журналын тӱҥ редакторжо И. Г. Попов йоча-влак дене марла мутлана.

М. В. Кузнецова ямдылен.