НУГЫДО-ВИЯН, МОТОР-ЧЕВЕР да ПОЯН лийшаш йӧратыме пайремна!

Пеледыш пайрем вес ийын 100 ияш тошкалтышыш кӱза. Тудым эртарымаште чылажат келша мо? Можо лачок, можо ок сите, можо тыште шыпок? Шонкалымашем дене палдарынем.

Йодыш-влак

Пайрем мо гыч шогышаш? 1. Нӧшмӧ гыч. Молан тудо эртаралтеш? Вес семынже, могай тудын идеологийже? 2. Кышкар гыч. Кушто, кузе да кунам? 3. Оза гыч. Кӧ тудым пога да эртара?

ПОЯНЛЫКНА

Эн лушкыдо йодыш гыч тӱҥалам. Пайремым эртараш ресурс кӱлеш: еҥ-влак, наста-влак, окса-влак.

Йошкар-Олаште Пеледыш пайремна поянрак лийже манын, «100 марий деч 100 пӧлек» акцийым эртарена. Тыгай сомылым шке ўмбакше Мер каҥаш 2016 ийыште, 10-шо калык Погын деч вара, налын. У Оньыжа Александров да тошто оналмаш Мочаев вуйын шогат. Тений нылымше гана тӧчышна. Вигак каласем, лектышна вишкыдырак лие. Икымше амалже, кӱчык жапым ойырен улына. Икте-весе сомыл-влак, эре шуэш шонет, да кажне саскалан шке жапше лийшаш. Шоҥго велеш гына тидым умылышым. Шижам, шкеже чылаштлан йыҥгыртен ом шукто, полышым йодаш логале. Мария Кузнецова, Мер каҥашын сайтшым вӱдышӧ, тольо да кок кече жапыште телефоным «шолаш пурымешке ырыктыш». Мыйже Мер канашын еныштлан (39 улына) ӱжмашым колтышым да шолдра марий-влак деке корным такыртышым. Кок кечыште 168 еҥым авалтышна. Тушечын 45 поро вашмутым пуэныт, вес семынже, пайрем фондыш шке надырыштым пыштеныт. Чыланат спискыште улыт.

Кокымшо амалже, тений «ом керт» манше шукырак лектыч. Тышечын мый элын экономикыже волымым шижым. Тыге вашештеныт чолга марий-влак, кудыштым мый пагалем, кудышт калыкын патриотшо улыт. Но таче нуно шке кӱкшытан пӧлекым ыштен огыт керт. Акций деч шылше-влакат лийыныт. Нунытым чаманаш веле кодеш: калык лӱм дене ышталтше пашашке ушнаш чон дене кӱын шуаш кӱлеш. Но кунам калык артист шылаш тӧча (сценыште – эн патриот!), тидым умылаш неле: пашадарем изи, манеш. Мыйже палем, таче Шкетан да Самырык театрлаште вӱдышӧ артист-влак шотан пашадарым налыт: шужен огыт кошт, шукышт «имньан» улыт. Тидыжым, очыни, тыге умылыман: артист-влак тунемалтыныт калык деч аплодисментым да пеледышым погаш, а мӧҥгеш пӧртылташ нунытым туныктен огытыл. Тидыжым мемнан тачысе спискат ончыкта: тыште театр гыч ик артист гына (но эн сылне пӧлекым ыштен!), эстрадчик-шамычым кычалманат огыл!

Кумшо, кудыжо мыйын шонымаште, эн кӱжгӱ амал — марий калык тӱшка пашалан надырым погаш тунемалтеш веле. 21 курымышто Марий Элыште ялла-влакым сӧрастарыме паша кӱшкырак нӧлталтеш: уремыште сайрак корным пышташ, шӱгарла пестем уэмдаш, памаш-влакым йытыраяш, чолга еҥлан шарнымаш оҥам сакаш да моло кӱлешан пашам шукташ калык окса да моло надырым пышташ тореш огыл. Писын огыл гынат, окса погалтеш. А пайремлан надырым пышташ, тыште аптранымаш шижалтеш. Ала шкаланышт погат, ала кочкын-йӱын пытарат – тыгай шонымаш-влак южо еҥын шинчаштыже возалтыныт. Ял пайремым погымо годым шылташ нигушко, чыланат родо-пошкудо улыт, можо кушко каен, ужыт-палат. Кугу олаште гын тидым эскераш неле.

Да, марий-влак, тыгайжат лийын кертеш, чыла настажым протокол-ведомостьыш пуртен от шукто. Тыште организатор-влаклан ӱшанаш веле кодеш.

Пеледыш пайрем – мемнан пайрем-айо, калыкын кугу вашлиймашыже. Тудым кугыжа кӱкшыт дене погыман да калык шӱлыш дене эртарыман. Кугыжа оксам ойыра (шуко огыл, эре ок сите). Спонсор-влак манмет улыт, кудышт юрлица семын полшат. Шукын огытыл, кок мушкындат огеш погыно. Нуныштат тений изирак пӧлек-влак дене веле серлагышт. Экономике начар (кудыжым палемдышна) да йодынжат огына мошто: серышым возена да вашмутым вучена… Спонсор деке миен, пеш чот кутырен моштыман. Руш дене – руш кумылым налын (кугу калык улыда, изи калыклан полшыза), татар дене – татар койышым чыгылтен (те Сабантуй гае чолга улыда, мыланнажат тидым ончыктыза ыле), марий дене – тӱрлын, кӧ кузе мошта. Кумшо ужаш – лач тиде чолга марий-влакын полшымышт. Полшыман. Шкаланна полшена, пошкудылан огыл. Изи вӱд гыч кугу эҥер погына.

Тиде ужашым иктешлен каласаш гын, пайремна кугу окса дене огеш ойыртемалт. Тиде кучыктымо пӧлек-влак гочын раш коеш. Йошкар-Олаште веле огыл, моло вереат тыгай сӱрет, шонем. Марий калыкна окса йодышым ожнысек кӱшкӧ шынден огыл. Тачыже моло калык-влакын поян пайремыштым ужын веле изиш кӧранена.

МОТОРЛЫКНА

Мемнан пайремын тиде ужашыже эн шерге да эн чапле улеш! Моторлыкышто мый калыкын тӱсшӧ нерген ойлем. Тыште моктанаш веле кодеш. Марий-влак Йошкар-Олашке тӱрлӧ кундемла-районла гыч мият-толыт, ола мучко шарлат да верысе калыкым тӱрлӧ вургем дене ӧрыктарат. «Вас, марийцев, вроде бы немного, откуда столько разнообразия?!» – чытыде каласен-йодо руш йолташ. Пел миллион калык веле улына, кандаш регионлаште веле тӱп (коренной) улына, а чевер-моторлыкшо лу-лучко калыклан ситыше гае чучеш. Мурыжат ситышын (ик ял – кум муро, кум район – шӱдӧ муро…), куштымашыжат ятыр.

«Эн сай кудо» конкурс эртаралтеш. Марий Элысе районла-влак таҥасат. Кӧн кудо-кудывечыже сайрак, унам вашлийме шотшо шотанрак, кочкыш ӱстелже тамле-тутлырак, оза койышыжо волгыдо-чолгарак… Олыкмарий район-влак конкурсыш порын ушнат, Курыкмарий районышто веле ала-молан койышланат, кокымшо ий огыт тол. А кырыксир-влакын уло мо дене моктанаш. Туге гынат, тиде конкурс пайремыште эн кӱкшӱ верым налеш. Тиде конкурс гочын районын тӱвыра ресурсшым ужаш лиеш. Моштат мо верысе мастар-влак калык поянлыкым ончыктен? Кокымшо ий жюрим вуйлатем, садлан каласен кертам: моштат! Шонен (сценарно), чокан (содержательно), устан (артистично) шке вел улан-поянлыкыштым почын пуат. Ойыртемалтеш Морко район. Нунытын кудо конкурс программышт кугу да тутло когольо гае, авызлет-авызлет да ончен-колыштын-кочкын от тем. Кок ӱстел, 36 (!) кочкыш, вӱд дене кылдалтше 6 тӱсан-таман сакыр-шере вӱд, шорва… Вашлийыт, пуйто эн шерге да тора уна улат, чаткатан сийлат, куштымашыш тыйым луктыт, шкештат мурат-куштат. Тыштак районын кок вуйышт шогат — спикер ден админ: С. М. Иванова да А. Н. Голубков. Мутат уке, тыгай кӱкшыт-сеҥымаш ик талукышто ок чоҥалт, тиде ожнсысо морко калык-памашын лектышыже.

Садлан, моторлык шотышто ойго уке: чевер да уста марий калык! Пеледыш пайрем тидым раш ончыкта.

НУГЫДЫЛЫКНА

Ынде содержаний шотышто. Пеледыш пайремыште мо тӱҥжӧ-шергыже? Можо кокымшо-кумшыжо да кырча-марчаже?

Татар Сабантуйым ончалына. Тудын философийже – майдан – йыргешке вер. Покшелне – кужу-кӱкшӱ меҥге, вуйыштыжо – пӧлек. Тыгак покшелне, чылаштлан ужмо верыште – кучедалмаш, майдан йырже – имне дене кудалыштмаш. Тӱҥ герой-влак: чулым меҥгешке, эн батыр да имнешке-влак. Молыжо – моло семынак: мурат-куштат, модыт-куржталыт, ваш-ваш мешак дене лупшат да т. м. Майдан гочын татар калык моло-влакым шке йырже пӱтыра: ме кӱшнӧ, ме патыр, ме писе улына; теже мемнан воктене-шеҥгелне лийза. Тыгай койышлан татар калыкын амалже уло: тӱжем утласе цивилизаций, моло калык-влак дене кылым кучен моштымыжо, уш- чоялыкше, тудын шке кугыжанышыже (государство) лийын. Кугыжаныш – тиде калыкын кышкарже, уш виянлыкше. Садлан Сабантуй – татар калыкын йыштпаҥгаже, парольжо. Кояш – коеш, кучаш ок лий.

Мемнан тӱҥ пайремнаже мо дене ойыртемалтеш?

Ондак ушештарыман. Марий калык татар деч шоҥгырак, а тӱҥ пайремже ятырлан самырык. Шоҥго калыкын ньогаже. Тудлан 100 ият темын огыл. Молан тыге лийын?

Совет кучемын, властьын у идеологийжылан кӧра (Юмо уке!), калыкым вашталташ тӧченыт. У саман – у пайрем лийшаш. Агавайремже, Семыкше – огыт кӱл. Мо олмешыже? 1920 ийыште Виче губернийын погынышто (2-й общегубернский съезд национальностей) марий секций пунчалеш: Шернур селаште Йошкар Пеледыш пайремым эртараш. Шернур педкурсын туныктышыжо (А. Ф. Конаков, И. Е. Романов, П. А. Соловьёв, М. И. Веткин) да тунемшыже-влак кӱчык жапыште кӱжгӱ пашам шуктеныт, у пайрем верч кугу агитацийым эртареныт. 29 майыште калык ик вереш погынен (50 менге тора гычат толшо-влак лийыныт), оркестр дене «Интернационалым» мурен села мучко ошкылын. Калык пӧртыштӧ (Народный дом) митинг лийын, вер ситен огыл, шукышт уремыште шоген оратор-влакым колыштыныт. Варажым тыштак концерт, уремыште – таҥасымаш-влак; педкурсышто чылаштлан кечвал кочкышым пукшеныт, марий арвер да марий литератур выставкым ямдыленыт, тунемше-влак шке почеламутыштым лудыныт; кастене – спектакль. Варажым тӱмыр-шӱвыр почеш тӱшка куштымаш лийын. Вес кечын, кок тӱшкалан шелалтын, туныктышо ден тунемше-влак яллаш каеныт: иктыже – Косолоп могырыш, весыже – Тошто Торъял гоч Кукнурыш. Адакат агитаций-кутырымаш, адакат таҥасымаш да концерт-влак… Арня калыкыште коштыныт.

Молан тыге тыгыдын радамлем? Нӧшмым кычалам. Марий автономий областьыште 1920-30-шо ийлаште Пеледыш пайрем поро вийым налын, тугеже нӧшмыжӧ лектышан лийын. Ошкылмаш, агитаций, таҥасымаш, концерт, спектакль – ик мушкындын вич парняже. Таҥасымаш, концерт, спектакль – чыла верыштат тачат сайын-яжо илат. Ошкылмаш ден агитаций – кугу йодыш.

Ошкылмаш шотышто

Ошкылмаш – тиде тӱҥалтыш. Мушкындын кугу парняже. Тудо пайремлан кӱкшӱ шӱлышым шочыкта. Пырля ошкылмаште – кугу вий. Садлан огыл мо армийыште строй дене коштыт?!

Руш йылмыште – строй ден строительство – ик вожан улыт. Тугеже, строй дене ошкылмаш – тиде калыкым чоҥымаш! Теве тыге улмаш! Пырля ошкылман, йолташ-влак!

Кунам калык демонстрацийыш лектеш, тудат вийым ончыктымаш. Садланак огыл мо кучем-влак демонстраций деч аптыранат (разрешенийым пуаш але пуаш огыл)? Парад – тидат вийым ончыктымаш. Москваште 9 майыште эртарыме парад-влакым уло тӱня онча: могай виян техникым Россий чоҥен шуктен? Россий салтак-влакын шинчашт тачат лӱя-йӱла мо?.. Фестиваль, карнавал годымат калык пырля ошкылеш. Тыштыже чевер-моторлыкын вийжым ончыктымаш: вургемышт, чурийышт, койышышт… Красота – это страшная сила! Йошкар-Оласе Пеледыш пайремыште пырля ошкылмаш – тидат вийым да моторлыкым ончыктымаш. Ме тудым Таҥошкылмаш манына. Российысе марий-влак погынен пырля ошкылыт, ик калык улмыштым ончыктат. А вургемышт, а чурийышт, а койышышт!..

Агитаций нерген

Агитаций огеш сите. Марий автономийым тӱҥалме жапыште кузе марий оратор-влак ойленыт, таче тиде уке. Тунамже ТВ, радио лийын огыл, газет пычырик дене лектын, лудшыжат шагал лийын, садлан ойлен моштышым пеш чот колыштыныт. Таче кутыраш шуко йӧн уло, а колыштын моштышо шагалемын. Молан манаш гын калыкшат шагалемын, тудыжат шаланен. Территориально (ялыште паша уке, Россий кумда, иктаж-мом муам). Конфессионально (чимарий верам шагалын кучат, шукынжо руш черке деке эҥертат, улыт тышкат-тушкат коштшо, исламын вийжат шижалтеш). Идеологически (сита тӱшка паша дене илаш, шкалан оксам ышташ кӱлеш – капитализаций! Партий-влак пошеныт).

Тыгай саманыште лач огеш сите чумырышо шомак. Уло гынат, шагалын колыт. Калык верч, йылме верч, йӱла верч. Уло Марий форум, улыт Игнатьев-Кырла-Колумб-Шкетан да тулеч моло лудмаш-влак, эртаралтыт шанче-практический (!?) конференций-влак, погена самырыктукым слётым, а шолдра шомак огеш сите.

Кумалтышын верже

Пеледыш пайремым шочыктымо годым кумалтыш лийын огыл. Лийшашат огыл ыле, молан манаш гын, вет Пеледыш пайремым Семык ваштареш-олмеш шонен лукмо. А таче ме, Йошкар-Ола-влак, пайремым Агавайрем кумалтыш дене тӱҥалына. Тиде мом ончыкта? Марийын мунлыкшым (мудрость). Шернурысо совет интеллигенцийым умылен-проститлен (марий манмыла, жапше тугай лийын), мо лийшашым ме пайрем радамыш пуртен улына. Нимажымат шӱкалын огынал, ешарен гына улына.

Марий калыкын йыштчурийже, парольжо тыште, кӱсотышто. Юмылан шомакна тышечын шуеш. Онаеҥ-влак юмо-влак дене ойым кучат, кӱсотыш толшо калыкым кумылаҥдат да, олашке толын, тӱшка калык ончык шогалын, ош йӱксо семын мемнам авырат да шулдыраҥдат.

Кушто кузе эртаралтеш

Пайремын тӱҥ кышкарже чыла вереат икте, лӱмжӧ тӱрлӧ. Татарстан, Удмуртий да южо верлаште тудым Семык семын эртарат. Уралыште тудым Агавайрем маныт, Пермь кундемыште – Пеледыш пайрем. Виче (Киров) кундемыште область кӱкшыт дене Пеледыш пайрем семын эрта (Марий Ошаево). Угарманыште нимат уке. Москва да Питерыште – Пеледыш пайрем. Башкирийыште марий-влак Сабантуйыш ушнат да татар сценарий почеш марий койышыштым ончыктат, пайремым волгалтарат. Мут толмашеш, Марий Элысе Параньга район кӱкшытыштӧ икганаште, ик кечылан, кок пайремым увертарат: Сабантуйым да Пеледыш пайремым. Мо шонеда: марий пайрем деч лӱмжӧ веле кодеш, молыжо – татар байрам. Тений марла саламлаш шомакымат пуэн огытыл.

Такшым, пайрем шомакше шкенан огыл, персид байрам гыч. Мыйже тыште «бай-поян» мутым веле ужам, тугеже поян кече. Параньга районысо бай-тӧра-влакын йылмышт дене гын – поян-влакын кечышт (марий-влак тыште уто улыда).

Марий шомакше улыс — айо! Курык марий-влак арален коденыт. Ала чыланат тиде терминыш вончена – Пеледыш айо. Могай волгыдо шомак! – ош кава гае. Курыкмарий районышто Пеледыш айом республикысе кӱкшыт дене погат. Лийынам, яжо айо! Верже сылне: курык йымалне, пуйто Юмын копаштыже шинчет. Мурымаш ужаш эн виян, калык кумылым нӧлтышӧ. Тӱшка, сводный хорышто 400-700 еҥ мура (2004 ийыште тӱжем утла лийын), курыкын шинчавӱдшӧ лектеш, шонет. Ошкылмаш уло: кӱкшака вер гыч Акпарс почеш ошо-пелганде тувыран калык вола да хорыш ушна. Молыжо – классика: спорт, конкурс-таҥасымаш-влак, унагудо-влак да т. м. Кугу уна-влаклан поян ӱстел. Толыт Чуваш да Угарман пошкудо-влак.

Активын задачыже

Пеледыш айо-пайремым куштыман, вияҥдыман. Тудо самырык, рвезе, нӧргӧ, нарашта, ужарге. Йӧратыме пайремна нугыдырак, волгыдырак, поянрак лийже манын, келгын шоныман. Идеологийже (мом ончыктынена), кышкарже (сценарий) да верже – чылажат калыкнам нӧлтышӧ, шкеннам куандарыше, молылан келшыше лийшаш улыт.

Калыклан да калык верч у шомакым кычалман. Ару-яндар шомакым, ушан-шотан шомакым, раш-волгенче шомакым,

Уш-акылна сита мо? Вий-куатна уло мо? Чон-кумылнам пыштена мо?

Тиде йодыш-влаклан кажне марий активист вашмутым кычалын-муын тӱшка пашаш ушнышаш.

Калык тӱшкаш ушнымо дене виян улеш да ончыко ошкылеш.

Статьям «100 марий деч 100 пӧлек» акций списке дене кошартем. Нине, калык пайремлан надырым пыштыше-влак, марий стройышто улыт. Нунын дене пырля ончыко ошкылаш лиеш!

Шӱдӧ марий деч шӱдӧ пӧлек

Александров Эдуард Васильевич. Оньыжа. Сэндвичлан изи коҥга. Алтаева Ирина Васильевна. Поселений вуй, меръеҥ (Угарман). Окса надыр. Апакетов Александр Яндимирович. Мер-политик рӱдерын вуйалмашыже. Монча наста. Александрова Зинаида Николаевна. Меръеҥ. Шагат. Бочкарёв Евгений Михайлович. Бизнесъеҥ. Окса надыр. Васюков Валентин Борисович. Бизнесъеҥ, меръеҥ. Окса надыр. Воронцов Вячеслав Петрович. Бизнесъеҥ. Кум тӱрлӧ сертификат (3 тӱжемаш). Галкин Валерий Фёдорович. Школ директор, меръеҥ. Окса надыр. Гурьянов Александр Владимирович. Район вуй, меръеҥ. Окса надыр. Данилов Сергей Ксенофонтович. Артист. Тӱмыр. Зайниев Гельсий Зайниевич. Журналист, краевед. Книга-влак, 5 экз. Иванов Константин Анатольевич. Министр. Окса надыр. Ильин Алексей Мансурович. Бизнесъеҥ. Окса надыр. Иманаев Эдуард Аркадьевич. Журналист, меръеҥ. Радиошагат. Иркабаев Олег Геннадьевич. Режиссёр. Окса надыр. Катаева Римма Григорьевна. Меръеҥ. Окса надыр. Кириллов Олег Валентинович. Офицер. Окса надыр. Клёнов Алексей Максимович. Тӱвыра да мер меръеҥ. Кофе наста. Кошкина Людмила Ивановна. Тӱвыра да меръеҥ. Кӱмыж. Кудрявцева Раисия Алексеевна. Профессор. Окса надыр. Кузнецова Мария Валерьевна. Туныктышо. Окса надыр. Кузьмин Евгений Петрович. Шанче да меръеҥ. Книга-влак, 6 экз. Курочкин Аркадий Максимович. Офицер, меръеҥ. Электрочайник. Кутасова Валентина Евгеньевна. Доцент. Окса надыр. Михайлов Виталий Тимраевич. Доцент. Окса надыр да книга-влак, 4экз. Михеева Любовь Леонидовна. Район вуй, меръеҥ. Саскам кошташлан наста (сушилка). Мочаев Валерий Александрович. Оналмаш. Марийская биографическая энциклопедия. Небогатиков Евгений Викторович. Район вуй, меръеҥ. Окса надыр. Николаева Раисия Петровна. Журналист, меръеҥ. Кӱмыж. Пайдышев Евгений Викторович. Доцент, меръеҥ. Окса надыр. Петров Александр Алексеевич. Кугыжа пашаеҥ. Окса надыр. Пушкина Наталья Васильевна. Тӱвыра да меръеҥ. «Марий йӱла да пайрем-влак», 2 видеокомплект. Сабанцев Геннадий Леонидович. Поэт. Шке книгаже, 7 экз. Сапаева Римма Григорьевна. Меръеҥ. Электрочайник ден чай наста. Свистунов Николай Юрьевич. Возышо, сӱретче. «Марий чодыран йомакше-влак» книга, 3 экз. Смирнов Александр Алексеевич. «Единая Россия» партийын пашаеҥже. Марий кӱзӧ (кӱзылан лодакым ыштыман, садлан пӧлекым вес ийыш кусарыме). Суслов Евгений Валерьевич. Доцент. Окса надыр. Тойшева Маргарита Геннадьевна. Врач, меръеҥ. Шагат. Чемышев Андрей Валерьевич. Шанче пашаеҥ. «Марий йӱла да пайрем-влак», 2 видеокомплект. Ширяева Галина Степановна. Миналмаш. Плов казан. Эманова Анфиса Васильевна. Шагат. Яковлева Лариса Николаевна. ФНКА председатель. РФ регионла гыч толшо делегаций-влаклан 10 пӧлек. Ямаков Николай Иванович. Меръеҥ. Окса надыр.