Мландымбалне моткоч шуко тӱрлӧ калык ила. Кажныжын шке ойыртемалтше койыш-шоктышыжо, тӱня умылымашыже, кӧргӧ чон-шижмашыже. Нунын коклаште мемнан марий калыкна кугезына-влакын илыш-йӱлаштым тукым гыч тукымыш арален толеш, шнуй отышко ойго але куанже годым вуйым саваш коштеш, шкаланже илыш вийым налеш. Пӱртӱс лоҥгашке лектын, аралтышым шижеш, илышым сай корно дене виктарен колташ кугу вийым налеш.  Пӱртӱс шке калыкым жаплаш, тудын дене кугешнаш таратыше, самырык да кугезе-влак кокласе кылым пеҥгыдемдыше кугу вий-куат семын аклалтеш. Курым-курымла дене марий айдеме шкенжым пӱртӱсын икшывыжлан шотла, пӱртӱс лоҥгашке лектын кумалеш, шке юмынйӱлажым кертме семын арален шогаш тырша, тидлан лийынак «Марий кумалтыш» общинылашке чумырга. Тыгай общине Шернур районышто моло кундемласе марий-влак дене таҥастарымаште ик эн ончыч ышталтын да 2004-ше ийыште «Марий кумалтыш» религиозный общине манме официальный статусым налын, вуйлатышылан мыйым шогалтеныт. Тыге общинын икымше кечылаж гычак тӱҥалын, тачысе кече марте ты кӱлешан сомыллан вуйын шогем.  2005-ше ийыште лач  Шернурыштак Марий кумалтыш общинылан келшыше тамгам ойырен налме,  лончылымо да погынымашыште пенгыдемдыме. Варашыжым тиде тамга 2012 ий 24-ше  январьыште Марий Эл Республикысе рӱдӧ юмынйӱла ушемын символжо семын Россий Федерацийын Юстиций министерствыште регистрацийым эртен да илышыш официально шыҥдаралтын. Тудо кызыт пӱтынь марий религиозный организаций-влакын символжо семын кучылталтеш.

         Мландымбалне илыше-влак чыланат Юмын кидыште улыт. Ойго але куан, тыглай паша кече але пайрем годым эре Юмо дечын серлагыш ден аралтышым, сай илышым шке юмынйӱла радам шотышт дене йодын сӧрвалат, сай паша лектышлан, илен эртарыме кажне кечылан тауштат. Шуко калык кокла гыч марий еҥ Юмылан шке шотшо дене пелешта, кӱсотышко, пӱртӱс лоҥгашке, кумалтышыш лектеш. Но кузе да кунам, могай пагытыште кумалаш тӱҥалын, тиде йодышлан кажныже вашмутым шке семынже пуа. Чыла кумалтышыштат марий-влак, пӱртӱслан эҥертен, Юмылан пелештат. Тугеже марий кунам шке шинча чораж дене пӱртӱсым ужын, пылыш чораж дене пӱртус йӱкым колыштын, уш-акылже дене пӱртӱс вийым жаплен моштен, тунамак тудын вийжылан ӱшанен, тудым пагален, кумалтыш шотым шукташ тӱҥалын, пайремым эртарен. Нине пайрем-влак акрет гыч тачысе кече марте тукым гыч тукымыш аралалт толыныт. Марий калык  уло мландымбалне эн акрет калык-влак радамыште шога. Тугеже тудо пӱртӱс дене кылым кучен, шке йӱлаж дене илен, шке семынже пайрем кечылам палемден. Лачак тыгай эн тӱҥ пайрем-влакым гына «Марий юмынйӱла да пайрем-влак» календарьыште ончыкташ манын, 2012-шо ийыште Шернур районысо «Марий кумалтыш» общинысе Совет старейшиныш пурышо карткугыза-влак дене каҥашыме да  пеҥгыдемдыме, а черке пайрем-влак дене кылдалтше кече-влакым православный календарьыште муаш лиеш. Тыге тӱрлӧ кундемлаште илыше чыла марий калыкын палемдыме пайрем-влакым ончыктымо календарьым 2013-шо ий гыч лукташ тӱҥалме.  

Тыште пайрем радамым Кечым ончымо дене возымо. Тидын нерген 2016-шо ий мучко Шернур район кӱкшытыштӧ эртаралтше «Шернур районысо юмынйӱлам да пайрем-влакым илышыш шыҥдарымаш» семинарлаште канашыме да йодыш лекме семын умылтарымаш пашам виктарен шогымо.  Занятий-влакым мый вуйлатен шогенам. Семинарын цель ден задачыже-влаклан верысе онаеҥ-влакын шинчымашыштым нӧлтымым, марий калыкын кугезе йӱлажым, тӱвыражым ончыкылык тукымлан арален кодымым, кугезе марий калыкын йылмыже, тӱвыраже, йӱлаж деке йӧратымаш да пагалымаш  кумылым ылыжташ тыршымым шотлыман. Тышке Шернур районысо онаеҥ-влак, марий юмынйӱла деке мелын шогышо-влак, общинын членже-влакат уло кумылын коштыныт.

        Молан лачак пайрем йӱлам эртарен колташлан Кечым ончыман? А вот молан. Кече – тиде илыш, Кече ок лий — илыш ок лий. Кече волгыдым, шокшым пуа, Кечылан кӧра уло пӱртӱс ылыж шога. Кугезына-влак Кечын кӱлешлыкшым пеш чот умылен, волгыдо жапшым аныклен моштеныт, молан манаш гын, ожно чыла паша кид дене шукталтын, эр ӱжара дене тӱҥалын, кас ӱжара марте пашам ыштеныт. Кызытсе тукымлан тыгай пашаче кугезына-влак нерген шарнаш, нунын гаяк чолга да патыр лияш кӱлеш.

 Кунам мландымбалне йӱд пычкемышын  эн кужун озаланымыж деч вара кече шке волгыдыж дене шуйнаш тӱҥалеш, тунам марий-влак Шорйолым (Шорыкйолым) палемденыт,   у идалык тӱҥалтыш семын шотленыт. Пеш шукерте вара гына У ийым 1 январьыште моло калык дене пырля пайремлаш тӱҥалыныт. А шор – тиде мландымбалне илыш тӱҥалтыш. Лачак Шорйол годым пычкемыш эркын дене чакна, кечын волгыдыжо утларак кужунрак мландым авалташ тӱҥалеш. Кече волгыдышто гына тӱняште чылажат вий-куатым налеш.

   Шорйол арнян шочмо кечынже тӱҥалеш. Вет ош тӱняште чыла чонан,   шочмеке, эн ончыч шӱлышым налеш. Тиде кече нунылан шочмо кечышт лиеш. Садлан ожно кугезына-влак идалык тӱҥалтышым лачак шочмо кече гыч шотленыт, да кечыйол семынак Шорйолат илышым тӱзландарен шогаш вийым колта, манын ӱшаненыт. Шернур районын южо кундемлаштыже кызытат Шорйол пайремым шочмын пайремлаш тӱҥалыт, тидыжымак кечышотым шотлымо годым негызлан налме. 

Кече кечым покта, арня – арням. Тыге мландымбалне шор почылтмеке (волгыдо жап кужемаш тӱҥалмеке), Кече кӱшкырак кӱза, виянрак ырыкташ тӱҥалеш, ош тӱням утларак шке йоллаж дене авалта.  Пӱртӱс эркын дене тамле омо дечын помыжалташ тӱҥалеш, игече палынак шокшо велыш тайна.   Лач тиде теле да шошо йыжыҥыште марий-влак Ӱярня пайремым палемдаш тӱҥалыт. Ӱярня шочмын тӱҥалеш, ик арня шуйна да вес шочмынжо лектеш. Шурно лектыш сай, илыш пиалан, ӱй гай яклака да куштылго лийже манын, калык ты арняште тӱрлӧ йӱлам шуктен шога. Тыгодымак Юмылан пелештыме шомак шӱм-чоным да уш-акылым яндарым ышта, шошым мланде пашам шуктымаште вий-куатым пуа, ӱдымӧ пырчылан рӱж шытен лекташ полша.

        Кугече – тӱнямбалсе калыкын идалык пайремже. Марий калык Кече шотым эскерыме дене Кугечым (Кугу Кечым) ала-мыняр тӱжем ий ончычак эртараш тӱҥалын. Ты пайремым кечын йӱд дечын кужурак лияш тӱҥалме гутлаште палемдат. Ты жапыште Кече шке шокшыжым мландымбаке чотрак колташ тӱҥалеш, пӱртӱс илыш утларак ылыжеш, мландын шоржо эше виян почылтеш. Кечын шокшыж дене лум эркын дене шулаш тӱҥалеш, вӱдын шоржо лиеш. Шуко жап лум дене леведалт кийыше мланде теле гоч погынышо тӱрлӧ шӱкшак, осал йӱштӧ деч эрна, мушкылтеш, вӱдшор кайымеке, угычын иляна (ылыжеш), ласкан шӱлалта, илыш вийым налеш.  Ты Кугу кечын Кугече Юмылан, Кугече Юмын Аважлан, Ош Кугу Юмылан, Мер Юмылан, Шочын Ава Юмылан, Мланде Ава Юмылан, Перке Ава Юмылан, Кугу Серлагышлан, Курык Кугызалан Кугече пайрем лӱмеш тичмаш кинде-чесым йӧратен шогаш ӱжыт. Кугече Юмо деч шулыкым, перкем, серлагышым, еш пиалым, тазалыкым, пӱртӱс зиян, осал тушман деч аралтышым йодыт. Юмылукышто улшо чевер муным улан алмаштат, а тоштыжым  чыла туткар деч аралтыш лийже манын, оралте ӱмбач кудалтат.

Кугече пайрем кечын пошкудо да родо-влак дене ваш-ваш унала  коштыт. Еҥ суртышко унала миен пурымеке, «Кугече Юмо йӧратен лийже» манын каласат. Озашт ваштарешышт «Кугече Юмо йӧратенак лийже» манын вашештат.  Идалыкыште кажне кече чевер Кечын пӧрдмыж гай куштылго да мотор лийже манын, Кугече годым чевер муным пӧрдыктыл модыт, унала толшо кажне еҥлан пӧлек шотеш чевер муным кучыктат. Вес Кугече пайрем марте кече гай волгалтын, тылзе гай нӧлталтын, шӱдыр гай чолгыж илаш икте-весылан илыш пӱрымашым тыланат.

        Марий калык ожнысекак мланде дене кылдалтше пашам ик тӱҥ сомыллан шотла, санденак шуко пайремжат ты пашам вораҥдарен колтымо дене кылдалтын. Кугезына-влак, мландын лум деч эрнымекыже, шошо ага тӱҥалме деч ончыч Агавайремым эртареныт. Пытартыш жапыште ты пайрем шотым шошо ага пашам пытарымеке тӧрлат. Тыгодым Агавайрем Юмылан, Агавайрем Юмын Аважлан, Ош Кугу Юмылан, Мер Юмылан, Шочын Ава Юмылан, Мланде Ава Юмылан, Перке Ава Юмылан, Кугу Серлагышлан, Курык Кугызалан Агавайрем пайрем лӱмеш тичмаш кинде-чесым йӧратен шогаш йодыт. Ӱден кодымо пырчылан вожшым мелна гай кумдан шараш, озымжым шаге ваке шарыме кож лӱс гай нугыдемден шогаш, кыдалжым пура леҥежыш шогалтыме сорта гай пеҥгыдым ышташ, парчажым тӱрлеман когыльо гай лӧзам ышташ, пырчыжым чевер муно гай шолдырам шочыкташ йодын кумалыт. Шыма йӱр дене нӧртен шогаш, чевер кече дене ырыктен, умыр мардеж дене пуалтарен, кас волгенче дене кӱктен шогаш сӧрвалат. Пырчым поген налмешке, тӱрлӧ осал-зиян, тӱтан мардеж, озыркан шолем, осал тулйып, шукш-копшаҥге, коля дечын аралтышым йодыт. Кумалше калыклан кугу шулыкым, кум тӱрлӧ кӱрылтдымӧ перкем, серлагыш ден аралтышым йодыт. Тиде кумалме деч вара у кинде дене таушташ сӧрен кодат.

          Марий-влак коклаште южо кундемыште шошымсо кумалтыш, южо вере кеҥеж кумалтыш эртаралтеш. Коклаштышт Агавайрем кумалтыш лиеш. Шошымсо да кеҥежымсе кумалтыш Кугураклан (Курык Кугызалан) лиеш. Игече мотор, шурно лектышан лийже, кӱтӱш лекше вольыкат сайын тӱланыже, пакча-саскат сайын тырлыже манын пелештат. Кеҥежымсе пӱртӱсын осал зиянже дечын аралтышым йодын кумалыт. Тиде кумалмаш вачын шыжым эше ик гана тауштен кумалаш манын сӧрен кодат. Шыже марте (вольыкым поген шогалтыме марте) сай лийже манын, Кугураклан кумалмаш ял дене лиеш, а вара Чумбылат курыквалне кумалтыш эртаралтеш.

   Ош тӱняште юмынйӱлам тӱрлӧ семын шуктен шогышо калык кокла гыч марий шке кӧргӧ вий-куатше дене поснак ойыртемалтеш: шкенжым пагалыше марий айдеме марий улмыжым жапла да шочшышт-влакланат тидымак туныктен шога, пӱртӱсын вийжылан ӱшана, ойго але куанже годым Шнуй Юмылан пелешта. Шнуй Юмо але Кугурак — тиде пӱртӱс дечын Юмын колтымо айдеме. Тудо марий-влак коклаште  илен, нунылан полшен, осал деч арален шоген, порылан туныктен. Калык Юмын колтымо айдемым лӱм дене ойлен огыл, сандене тачат кумалме годым Курык Кугыза але Полемдрук манын сӧрвален пелешта.

Полемдрук – Поро Лемде Курык Кугыза. Киров кундемысе Чумбылат курыквалне Полемдруклан (Кугураклан) вуйым савен кумалмаш кажне ийын кеҥежым эртаралтеш, тидлан Кечын вийжым ончат. Кечын эн тура жапыште шогымыж годым  (кужыт шот дене ончаш гын, кечын волгыдо жапше эн кужу, а йӱд эн кӱчык) Чумбылат курыквалне марий калыкын Тӱня кумалтышыже лиеш. Курым-курымла дене марий калык кӱсотышто онапу ваштареш шогалын, ужар шаге ӱмбаке тичмаш кинде чесым поген шынден, Кече велке мелын лийын, сукалтен, вуйым савен кумалеш. Тиде жапыште Кече пеш чот кугу виян, садлан кумалтышыш толшо-влакат Кече гаяк кугу вий-куатан лийышт манын, лач ты пагытыште вуйым савен кумалыт. Тиде жаплан тӱрлӧ кундемлаште илыше марий-влак шошо-кеҥеж кумалтыш-влакым эртарен шуктышаш улыт, а тыште  иктешлыше кумалтыш семын лиеш. Курык Кугызам, Пиямбаржым да Витньызыжым жаплен, ты шнуй верыште марий тамга-влакым вераҥдыме. 2017-ше ийыште Чумбылат курыквалне угыч кумалтышым тарватымылан 25 ий теммылан пӧлеклалтше тыгаяк лӱман брошюрым савыктен лукмо. Тыште 1992-шо ий гыч тӱҥалын 2017-ше ий марте  кумалтышым вораҥдарен колтышо да нунылан полшен шогышо-влак нерген материалым вераҥдыме, тыгак Иван Николаевич Мамаевын возен кодымыж гыч Кугураклан кумалме радам дене палдарыме.

Сӱрем кеҥеж мланде паша дене кылдалтше пайрем-влак кокла гычын эн пытартышлан шотлалтеш. Марий-влак ты пайрем деч ончыч сӱремвучым да сӱрем лупшым ямдыленыт. Ний гыч ыштыме лупш дене Сӱрем кастене осал-влакым, сӱремвуч полшымо дене осал шӱлышым поктеныт. Марий -влакын лӱмынак Сӱрем ото лийын (южо кундемыште кызытат аралалт кодын). Тыште вич тулолмо денат кумалыныт. Юмо деч поро илышым, тазалыкым, сай игечым, лыжга йӱрым, осал тӱтан мардеж деч аралтышым йодын кумалыныт. Пайрем пытышаш лишан осал шӱлышым поктен колташ манын, яраимне дене погынышо калык йыр моткоч виян кум гана кудал савырненыт. Тылеч вара веле калык мӧҥган-мӧҥгыжӧ каяш тарванен. Сӱрем арня мучко икте-весе деке унала коштыныт.

 Идалыкын ик эн поян пагытше – сорла тылзе. Тиде сӧрал жаплан чодырасе тӱрлӧ емыж, пакча кӧргыштӧ улшо чыла гаяк саска Кечын полшымыж дене кӱын шуэш. Сорла тылзын кокымшо кечынже (2 августышто) у пареҥгым икымше гана кӱнчен ончат, тылеч вара гына тудым кочкаш тӱҥалыт. Мӱкшызӧ-влак ты жаплан мӱйым кӱзен шуктат. Но эн тӱҥжӧ — уржа кӱын шуэш. У кинде шумо дене Угинде пайремым кугу кумыл дене палемденыт. Кугезына-влак у ложаш дене у киндым кӱэштыныт, у саска дене тӱрлӧ чесым ямдыленыт. Кӱын шушо у пакча-саскам, емыжым, угиндым поген налашлан сай игече ден йывыртыктен шогашлан Юмым сӧрвален пелештымеке, угинде чес дене тоштыеҥым шарнен ушташ шӱгарлаваке каят. Тоштыеҥ-влаклан у киндым поген налаш полшымыштлан тауштат да умбакыжат кокияш шурным ӱден кодаш, поген налаш, шушо пырчым да пакчасаскам сайын кораҥден шукташ, ончыкылык сай илышлан йӧным ыштен шогаш йодыт. Мӧҥгӧ пӧртылмеке, тиде кечын кугу пашам огыт ыште, тоштыеҥ пайрем семын шыман эртарат.

        Кече кечым покта, арня – арням. Тыге мландымбаке шыже пагытат толын шуэш. Марий-влак пакчаштышт кушшо поян саскам, пасушто кӱын шушо киндым поген налыт. Ты пагытлан кайыквусо ден вольыкат атыланен шуэш. Шыже кумалтыш кече ден йӱд икгай шогымо тат деч вара, кече кӱчыкемаш тӱҥалме годым эртаралтеш, ты жаплан Кече чот ок ырыкте. Лач тыгай пагытыште калык кумалтышым эртарен колташ тарвана, Ош Кугу Юмылан тауштен, умбакыжат илыш тыныс да пиалан лийже манын сӧрвала.  Шыжым эркын дене ош мамыкан теле алмашта. Тыге уло тӱня угыч тамле омо дене нералташ ямдылалтеш. Вет пӱртӱслан изишак каналташ кӱлеш, у илышлан вийым погыман. А изиш каналтымеке, мландымбалне адакат шор почылтеш, у илыш тӱҥалеш, чылажат йырым-йыр Кечылан кӧра иляна.

   Идалык мучко Кечын вийжым ончен кумалме йӱла кугезына-влак деч курымла дене куснен толын, меат тудым ончыкылык тукымланна арален кодышаш улына.

Тыгай марий юмынйӱлам арален кодашлан мемнан калыклан шуко йӧсым чыташ логалын гынат, кызытсе саманыште ме ты шотым шуктен шогена, но тудым эше ончыкылык тукымлан арален кодаш кӱлеш. Садлан тудым школышто тунемше-влак коклаште шындараш кулешак манын шонем.

 Вет пытартыш жапыште школышто Федеральный государственный общеобразовательный стандартын йодмыж почеш туныктымаш паша тӱрлӧ йогын дене эртаралтеш. Ик эн тӱҥжылан – духовно-нравственный воспитанийлан – поснак кугу тӱткыш ойыралтеш. Ты амал денак 4-5 класслаште тунемше-влаклан тӧрлӧ калыкын религийже дене палдараш «Основы религиозных культур и  светской этики» посна курс эртаралтеш. Ача-ава-влак  йочаштым палдарашлан вес калыкын юмынйӱлажым ойырен налыт, молан манаш гын, марий калык пайремым да кумалтыш йӱлам туныкташлан але марте программе лийын огыл. Тиде чырым пытарашлан «Марий калык йӱла» урок деч ӧрдыжысӧ пашалан ямдылыме примерный программе (2016 ий) келшен толеш. Тыште кажне темыжым эн ондак Шернур районысо «Марий кумалтыш» общинын погынымашыштыже, Марий туныктыш институтын этнокультурым вияҥдыше лабораторийыштыже лончылымо да сайлан шотлымо. «Марий калык йӱла» урок деч ӧрдыжысӧ пашалан ямдылыме примерный программым Марий туныктыш институтын научно-методический советше темлен. Ты программе почеш туныкташлан материалым В.М. Мамаевын «Марий юмынйӱла да пайрем-влак» книгаштыже муаш лиеш. А тиде налме шинчымашым утларак чот келгемдашлан, марий калыкын юмынйӱлажым шымлаш, тудым ончыкылык тукымлан арален кодаш да илышыш шыҥдарен колташлан 2018-ше ийыште кугыеҥ да студент-влаклан  «Пайрем йӱла» спецкурслан примерный программе савыкталт лектын. Тудымат тыгак Шернур районысо «Марий кумалтыш» общиныште канашыме.

Марий – пӱртӱсын икшывыже. Садланак ме кугезына-влакын пӱртӱс лоҥгашке лектын кумалме юмынйӱлам тукым гыч тукымыш арален шогышаш да  пагалышаш улына. Вет кӱсото – тиде шкешотан пӱртӱс памятник, тушко марий еҥ ончыкылык сай илышлан ӱшанен толеш, илыше пушеҥге дене мутлана, кєргє чонжым почеш. Уло мландымбалныжат ме гына, марий-влак, пӱртӱс лоҥгашке лектын, Шнуй Юмылан пелештена (тыгай юмынйӱлаже моло калык коклаште нигуштат уке). Садлан шке юмынйӱланам ончыкылык тукымлан арален кодышашлык улына. Ме чыланат палена: Кугуракым пагалымаш – марий калыкын пиалан ончыкылыкшо.

Мамаев Вячеслав Михайлович, Шернур районысо «Марий кумалтыш» общиным вуйлатыше.

Материалым Марий Элысе Виктерын да Мер Каҥашын «Марийский мир – Марий Сандалык» журнал гыч налме, 2019 ий, 2-шо номер (ага-сорла).