ШИНЧАВОЧМАШ

Ковамын ешыштыже марий йӱлам пеҥгыдын кучен иленыт. «Мыйын бовам Ӱялче ыле. Ялыште гын тудым «моштышо кува» маныныт: тудо черле-влакым эмлен. Мемнан деке толшо-влакым эмлымыж годым мый ӧрдыж гыч эре шыпак онченам, сандене мом да кузе ыштымыжым чыла ужын кушкынам», – ойла ыле изи улмына годым шке боваж нерген Казима ковай. Илен-толын, ковай шкежат моштышо еҥыш «савырнен». Тудым чӱчкыдын полшаш ӱжын наҥгаят ыле. Вес ялышкат, районышкат машина дене налын каят да икмыняр жап гыч мӧҥгӧ конден кодат ыле.

Икана мемнан деке пошкудо ял гыч ик кокай унала тольо. Кеҥеж ыле. Уна ӱдырамаш (лӱмжым ом шарне) тӱрлӧ шере кочкышым конден. Кугырак-влак, икте почеш весе, кидыш тамле кампет ден печеньым нальын, уремыш каен пытышт, ме шӱжарем дене коктын пеленак шинчылтна – ӱстембалне тынар шере кочкыш да! А шӱжаремым унала толшо кокай кидышкыже нале да пулвуйышкыжо шындыш. Тыге ковам дене, тидым-тудым кутыркален, ӱстел тӧрыштӧ кужун шинчылтыч. «Вес гана толмет годымат адак тыге пурен лек» манын, ковай уна кокайым ужатен колтыш.

Кастене, малаш вочмо деч ончыч, шӱжарем шорташ тӱҥале. «Эй гына, шем шинчаже возын тидлан, моло огыл» манын, ковай изи атыш вӱдым пыштыш, коҥга шеҥгелне вӱдыш ала-мом вудыматыш. Ончыч тудо вӱд дене ӱстелын ныл лукшым, омса кылым, окна янакым йыгалтыш. Вара, вӱдым умшаш подылын, шӱжарем ӱмбаке кум гана фу-фу-фу манын пургыжале да, «шинча вочмыжо кайыже» манын, шӱргыжым кум гана ниялтыш. Кодшо вӱдшым мемнан чурийышкат пургыжалтен нале. Шӱжарем шортмым чарныш да мален колтыш.

«Еҥ-влакын шинчашт тӱрлӧ. Шеме гына огыл, канде шинчат, шара шинчат, моло тӱсанат йочалан возын кертеш, уныкам», – манеш ыле ковай. Тидын деч вара ковайын тыге ыштымыжым шуко гана ужынам да ойлымыжым колыштынам. Шинча вочмо деч эре ик мут-влакымак пелешта ыле. Жап эртымеке, ковамын тошто тетрадьшым ужынам. Тушто шинча вочмым шӧрымӧ мутшо лийын: «Шем шин- чан  еҥ,  шем  шинчасортаж  дене кольмым ыштен, шем шинчапунжо ден ӱштервоштырым ыштен, шем ер пундаш гыч шем шаргӱм шем шинчасорта кольмыж дене куэн, шем шинчапун ӱштервош тыржо  дене минут-секундышто ӱштын луктын кертеш гын, тунам иже изи … (лӱм) уныкамлан шинча возын кертше! (кум гана шӱвалеш). Тыге ыштен огеш керт гын, шинчавочмыжо эр лупс гае чыпчен   кайыже,   шӧр   шоҥ   гае, мӱй  шоҥ  гае  шулен  кайыже,  изи (лӱм) уныкам дечын шулен ойырлен кайыже». Тиде мутлам шканем возен налынам.

ТӰРЛӦ АРАЛТЫШЫМ КУЧЫЛТМАШ

Ковай илымыж годым тиде тетрадьым шондыкыштыжо арала ыле. Тудын уке лиймекыже, возымыжо ала-кушко йомо. Кушко тудо лийын, кызыт каласаш неле. Кунам шке ешан, шочшан лийым, уке-уке да ковамым эре шарналтенам. Варарак марий йӱла да йочалан шинчавочмо нерген возымымат лудаш, кугурак-влак деч колашат логалын. Теве историй шанче кандидат, В. М. Васильев лӱмеш Йылмым, литературым да историйым шымлыше марий институтын этнологий пӧлкажым вуйлатыше Молотова Тамара Лаврентьевна «Азам ыштыме йӱла» статьяштыже воза: «Ожно марий-влак азалан шинча вочмо деч чот лӱдыныт, сандене ужар азам 40 кече эртымешке еҥлан ончыкташ тыршен огытыл. Тыгодым шинчавочмо деч  аралаш тӱрлӧ аралтышым кучылтыныт. Малтыме шепкаш, азан кӱпчыкшӧ йымаке кӱртньӧ ӱзгарым (вашкӱзым, кӱзым, йыдал ыштыме сӱзлым да апшаткудо гыч кондымо йӧрышӧ кӱртньӧ шолгымым) пыштеныт. Ӱдыр азан шепкаштыже вашкӱзӧ, а эргын кӱзӧ киеныт. Шочшо аза пӧртыштӧ шкет кодын огыл, тудым «осал шӱлыш» да лӱдмӧ деч шепкаш пыштыме киндынер «арален». Ужар азам шинчавочмо деч йошкар калпак, тувыреш ургымо волгыдо тасма, шер, кышкывий, агытанын шулдыр лужо, калпакыш ургымо ший окса, шер, тыгыде шер але йошкар меж шӱртӧ гыч ыштыме кидшол араленыт. Олыкмарий-влак шинчавочмо деч кышкывийым кумдан кучылтыныт».

Чынак, шанче пашаеҥ мом возен, тидым вет меат ужын кушкынна. Шарнем, изи улмына годым мемнан вакшышыште, тӧшак йымалне, эре вашкӱзӧ кия ыле. Еҥ толмо годым, тидым ялыште кызытат кучылтыт, изи азан саҥгашкыже коҥга шӱчым йыгалтат. Ковайын шкенжынат вес тӱняш кайымешкыже кӱпчык йымалныже вашкӱзӧ киен. Тыгай йӱлам калыкна акрет годымак пален. Тудо тыглай гына ышталтын огыл, кажне йӱлалан келшыше пелештыме мутшо лийын. «Тудым марий Ю маныт, вес семынже сандалыкыште улшо эн кугу илыш вий», – палемда шымлызе Петров Валерий Николаевич. Тудым мемнан коча-кована-влак сайын паленыт да илышыште кучылт моштеныт. Шинчавочмым шӧрымаш тазалыкым тӧрлымӧ Ю-влак кокла гыч иктыже гына.

Алевтина КУЗНЕЦОВА

Ирина ЯНЦИТОВАН фотожо

Звенигово районысо Красногорский книгагудым вуйлатыше Алевтина СЕМЁНОВА тыге ойла:

Шинчавочмо годым аза лым лийде шортеш, ок мале. Калыкыште тидым осал еҥ ончалын маныт, садлан ужар азам ӧрдыж еҥлан ончыкташ тыршен огытыл.

Еҥлан ончыктымо деч ончыч йочан вуйышкыжо шинчалым шавалтеныт да тыге ойленыт: «Шинчаллан шинча вочшо». Але ӱстембал лукым, коҥгасаҥгам, омса кылым памаш вӱд дене шӱалтеныт, вара азам шӱргыж гыч ниялтен ойленыт: «Кунам ӱстембал  луклан,  коҥгасаҥгалан  шинча  возеш,  тунам  гына йочалан шинча вочшо».

Шинчавочмым кораҥдымеке, икшывылан куштылго лийын, тудо шыргыжаш, модаш тӱҥалын. Самырык ава-ача шке тыге ыштен моштен огытыл гын, мастар еҥан еҥ-влак деке миен эҥертеныт. Тыгайже ожнырак кажне ялыште лийын. Тыгак тӱрлӧ йӧн дене эмлаш тыршеныт.