Чот пашам иктешлыме деч ончыч ик вашлиймаш нерген каласынем.

Йошкар-Олаште илалше ӱдырамаш ила, лӱмжӧ — Владилена. Тудо 1959 ийыште переписчик лийын. Липецк областьысе Елец олаште педагоглан тунеммыж годым тиде сомыллан «кычкеныт».

15 чатлама / январьыште тӱҥалыныт, кандаш кечым гына пуеныт, манеш. Тетрадь, ручка да кандалге тӱсан тасма (опозновательный знак).

Мыйын участкыште, манеш, 432 еҥ, ик-кок пачашан 72 пӧрт. Коммуналке-влак (шукын да нужнан илат), але шкет кӱ пӧрт-влак (тыште поянлык шижалтеш), тыгак частный сектор манмет, кушто садым але йыраҥым кучаш лиеш. Чыла вере пуртат, «ом пурто» нигӧ ойлен огыл. Вашмутым документ деч посна пуат (анонимно). 15 йодыш кум ужаш гыч шоген: экономике, социалка, демографий. Тиддеч посна вольыкым шотлымо: имне, ушкал да сӧсна. Граждан-влакым ныл тӱшкалан пайлыме: пашаче, служащий, урдыш (иждивенец), йоча. «Глава семьи» йодышлан пӧръеҥым але ӱдырамашым (ача-авам) огыл возыман, а кӧ тиде ешым пукша: чӱчӱжӧ ал вес еҥ, но шукынжо, мутат уке, ача але ава оза лийыныт.

Посна историй ушешыже кодын. Визытшым возен коден.

Икымше. Ӱдрамаш йодышлан вашмутым пуа: «Я знаю пять языков». «Как так?». «Я у оккупантов в столовой работала. А на них многие народы служили, мы их кормили: немцев, румын, венгров, итальянцев. Конечно, знаю на обиходном уровне. Ну и родной русский». «Я ей удивилась: тут один иностранный освоить не может, а рядовая женщина на лету хватает».

Кокымшо. Пурен шогальым, манеш: пӧрт изи, покшелне — ик ӱстел, кудыжо кочкаш, урокым да моло сомылым шукташ. Лач рвезе урокым ышта ыле. Озаже – фронтовик, ик йолжо веле. Ныл йочам шкетын онча. Сӧсна иге коштеш. Озаже тудым ниялта, пылышыжым йыга. Кунам сӧснам возымем пален нале, мылам омсам петырыш: «Не выпущу, пока не зачеркнёшь. Нельзя мне поросёнка записывать, пособие урежут». Чаманышым, манеш, удыральым, но отчётыш пуртышым: «молодая была, честная».

Кумшо. Ӱдырамаш моткоч вожылын: марийже дечын кок идалыклан кугурак. А каласыде ок лий, шойыштын ок мошто. Кызыт ӱдырамаш 10-15 ийлан кугурак улыт гынат, хоть бы что, моктанат веле. Тунам – вес семын.

Нылымше. Ешыште ава да кок ӱдыр. Кугуракше аваже семын: ошалге руш тӱсан, простой чурий. Кокымшо: сылне, шем ӱпан. Немыч дечын ыштен. Ме пырля тунемын улына. Немыч йылмым изиж годым пален огыл гынат, писын тунеме, моткоч чаплын кая ыле. Ме кӧранен улына: «вот что значат гены!»

Визымше. Поян еш: ача-ава, кушкын шушо эрге. Шижам, ала-можо не то. Аваже мылам шыпракын ойла: «У сына половые проблемы. Не могли бы Вы среди студенток подыскать кого-нибудь из бедной семьи. Мы бы её приняли невесткой и хозяйкой дома. А ребёнка пусть родит от кого хочет. Нам внука хочется…»

Теве тыгай сӱрет-влак. Ушештарем, 1959 ий. Шукерте огыл гына кугу сар пытен. Переписчикет умбакыже шуя: «Сталин скрывал количество погибших. Перепись показала – численность народа 208 миллионов человек. Это без окраин: Чукотка и прочее. Выходит, что погибло 27 миллионов человек. С фронтов вернулось 8,5 миллиона мужчин. На год переписи женщин оказалось в полтора раза больше, чем мужчин.

ххх

Ӱдырамашын ойлымыжым мый тергаш ом тӱҥал. Тудо шке тетрадьше дене толын да тушечын лудын пуыш. Тидат мыланна шерге: мо ушеш да кагазеш кодын. Не факт, справочникыште серыме цифр-влак чын улыт. Статистика – тиде политика. А политикыште чоялык деч посна неле.

— Как с вами переписчиками рассчитались? – йодде шым чыте.

— Дали восемь дней отгула и накрыли стол. Для нас это было большим праздником, ведь ежедневный рацион студенток состоял на 80% из чая и лишь на 20% из булочек.

ххх

Владилена дене вашлиймаш теве мо дене ушеш кодеш. Ачаже – поляк, аваже – руш. Шкеже могай калык улеш, ыш ойло: «Сегодня я бедная. Но мои польские предки были очень состоятельные». Вара мылам кагазым шуялтыш. Тушто кид дене иктаж лу наре марий мутсавыртышым возымо да рушлаш кусарыме. «Прочтите, пожалуйста, чтобы я правильно выговаривала». Лудын пуышым: «Таза лий!», «Кочкышет перкан лийже» да т. м.

— Вы смотрите марийские передачи или слушаете их?

— Нет. Я ходила на кружок марийского языка в библиотеку имени Чавайна. В развивающую группу. Хотелась перевестись в начальную группу, но сказали, что желающих туда не нашлось. Теперь думаю, как быть.

Мочаев Валерий,оналмаш