Поро кече, Марий форумын пагалыме унаже-влак!
Марий калыкын индешымше погынжым эртарымылан ик ий эртыш. Тиде жапыште ме ончыкылык илышнам да пӱрымашнам сай могырыш вашталтыме шотышто мом ыштен шуктенна да мом тений ыштышаш улына?! Таче ме нине йодышым тӱткын ончен лектына.
Мер Каҥаш Марий калыкын 9-ше погыныштыжо приниматлыме Резолюций дене келшышын пашам ышта. Кодшо ийын сентябрь тылзыште Венгрийысе Шиофок олаште эртыше Финн-угор калык-влакын 6-шо тӱнямбал конгрессыштышт приниматлыме Резолюцийын пунктшо-влакат Марий калыкын
9-ше погыныштыжо приниматлыме Резолюцийын пункышт дене тӱҥ шотышто келшен толыт. Нине Резолюцийлаште ончыктымо пункт-влак кокла гыч икмынярже илышыш пурташ кужу жапым, эсогыл икмыняр ийым йодыт. Туге гынат паша кая. А ятыр пунктшым идалык жапыште икшырымын илышыш шыҥдарен шогымо. Айста пырля шарналтена.
Марий калыкын йылмыжым арален кодымаште да вияҥден шогымо шотышто Резолюцийын теве могай пунктшо-влакым ик эн кӱлешанлан шотлыман:
— образованийын региональный компонентан системыжым вияҥдымым, тушто шочмо марий йылмым туныктымаш пашан достойный верым налын шогымыжым. Марий йылме дене чапле квалификациян туныктышо, тӱҥалтыш класслаште туныктышо да йоча дошкольный учрежденийлаште марий йылмым палыше воспитатель-влакым ямдылымым. Йоча-влакым шочмо марий йылмылан туныкташ кӱлмӧ йодыш шотышто ола ден посёлкыласе школлаште ача-ава-влак коклаште шуктен шогымо пашам саемдымым;
— шочмо йылмым да Россий Федерацийысе калык-влакын кугыжаныш йылмыштым, йот йылме-влакым тунемаш самырык тукымым кумылаҥдыме йӧн дене кок да тылеч шукырак йылме дене мутланыше обществым ыштымым. Самырык-влак коклаште марий йылмым палымын престижшым кугемдымым.
Нине пунктлаште каласыме йодыш-влакым илышыш пурташ шонымаш дене идалык жапыште ятыр ыштыме.
Ме чыланат палена, марий калыкын чотшо ий еда изем толеш. Россий Федерацийыште илыше марий-влак 2010-шо ийлан 1989 ий дене таҥастарымаште 14,3 процентлан шагалемыныт. Пытартыш кок перепись коклаште марийын чотшо 56 тӱжемлан иземын. Калыкна кажне ийын 7 тӱжем еҥ дене пытен толын – тидыже кокла кугытан ик посёлкышто илыше калык чоло лиеш.
Кызытсе марий-влак кокла гыч 25 процентше шкенжын шочмо йылмыжлан руш йылмым шотла. Тыгодымак икмыняр моло финн-угор да пошкудо калык-влакын тиде показательышт мемнан дечат ударак. Мутлан, коми кокла гыч 40 процентше шочмо йылмыжлан руш йылмым шотла, удмурт коклаште
38 процент, мордва коклаште 35 процент, чуваш коклаште
29 процент. Туге гынат марий йылмым арален кодымо йодыш ик эн кугу верым налын шога. Тидым шотыш налын, тений
2 февральыште Шернурышто Образований да наука министерство дене пырля лӱмынак йыргешке ӱстелым эртарыме. Тудым «Реализация языковых прав и этнокультурных потребностей обучающихся в образовательных учреждениях Сернурского муниципального района» манын лӱмдымӧ. Тушко школ директор ден марий йылмым туныктышо-влакым, общественность ден ача-ава-влакым ӱжмӧ ыле. Тушто тыгак МарГУ-н ректоржо В.И.Макаров, ученый-влак участвоватленыт. Кугу мутланымаш деч вара Шернур районысо школлаште марий йылмым шочмо йылме семын туныкташ тӱҥалме шотышто йӧным муаш районысо образований пӧлкалан темлыме. Тыгак школ ден общественность коклаште вашкылым пеҥгыдемдыме шотышто ойпидышым ыштыме.
Тиде тема денак йыргешке ӱстел ӱмаште 24 октябрьыште Мер-политик рӱдерыште лийын. Тудын темыже тыге йоҥгалтын: «Язык и народ: состояние и перспективы в организации изучения марийского языка». Тушко тендан кокла гыч ятырыштым ӱжмӧ ыле. Шарнеда докан. Тунам тӱҥ выступленийым образований министрын алмаштышыже Александр Васильевич Иванов ыштыш. Кугу выступлений деч вара ятыр пӱсӧ йодышлан вашмутым пуыш. Тыге марий йылмым туныктышо-влакын шуко йодышышт ӧрдыжыш кораҥдалте.
Ӱмаште 23 октябрьыште Шернур район администрацийын актовый залыштыже марий мер актив дене вашлиймаш эртыш. Тушко марий йылмым туныктышо-влакым да тӱвыра пашаеҥ-шамычым ӱжмӧ ыле. Тушто мый Шиофок олаште эртыше Финн-угор калык-влакын 6-шо тӱнямбал конгрессын пашаж нерген каласкалышым. Вара Шернур районысо марий мер организаций-влакын структурыштым пырля чоҥышна. Тыге моткоч кӱлешан да пайдале паша шукталте.
Тыгайракак шотан вашлиймаш тений 24 январьыште мер актив да Марий кугыжаныш университетын студентше-влак дене историко-филологический факультетын актовый залыштыже эртыш. Туштат марий йылмым тунемме, марий йӱлам арален кодымо шотышто ятыр пӱсӧ йодышым тарватыме, пырля вашмутым кычалме.
Социологий шымлымаш почеш, марий интеллигенцийын представительже-влак кокла гыч пелыж нарын шке икшывышт дене рушла гына мутланат. Тидат шонкалаш тарата. Тугеже мыланна, марий интеллигент-влаклан, шочмо йылмым вияҥдыме йодыш шотышто эн ончычак шкенан ешна гыч тӱҥалман.
Резолюцийыште самырык-влак дене эртарыме паша шотышто тыге возымо:
— самырык марий-влак коклаште шуктымо пашам вияҥден колтымым, самырык-влакын мер организацийыштым шукемдымым, молодёжный слёт ден форум, конкурс ден фестиваль-влакым эртарыме, моло тӱрлӧ пашам шуктымо йӧн дене иктаҥаш-влак коклаште кылым пеҥгыдемдымым, самырык тукымым мер-политика пашаш, молодёжный парламентлаште пашам ыштымашке ушымым, самырык-влакым тӱрлӧ кӱкшытан депутатыш ойырымым ик эн кӱлешанлан шотлыман.
Марий калыкын 9-ше погынжо деч вара эртыше икымше Пленумыштак самырык тукымын пашажым ворандарен колташ шонымаш дене Мер Каҥаш вуйлатышын алмаштышыжлан «Марий Эл» ГТРК телевиденийын корреспондентше Алена Ивановам темлыме. Тудо шке пашажым сайын пала. Самырык тукымым эреак у деч у пашалан кумылаҥден шога. Погын деч вара вигак, 26 апрельыште, «Мый марий улам» манын лӱмдымӧ акцийым эртарыме. Сай лектыш койо. Куанен палемдаш лиеш: пытартыш жапыште олаш тунемаш толшо марий самырык еҥ шочмо йылмыж дене кутыраш огеш вожыл. Автомашиналаште «Марий улам», «Юмо арале» манын возымым чӱчкыдын ужаш лиеш. Марий орнаментан вургемым пайрем годым веле огыл, тыглай кечынат чият. Марий муро ола уремыште чӱчкыдын йоҥга. Тудо ятыр еҥым марий улмыж дене кугешнаш тарата,
а руш-влакым мемнам у шинча дене ончалаш кумылаҥда. Нине мер пашан полшымышт дене кажне мари еҥ умыла: моло калык дене келшен илен, чолгалыкым ончыктыман – тунам веле илыш ворана.
Марий Элысе да Российыште марий калыкын тӱшкан илыме моло регионласе самырык-влак шке коклаштышт пеҥгыде кылым кучат. Самырык-влак проектный пашам чолган шуктен шогат, социокультурный процессыште чолган участвоватлат. Нунын кокла гыч ятырынже тиде паша шотышто лӱмынак курсым эртеныт.
Марий самырык тукымын слетшо-влак ий еда эртаралтыт. Кодшо ийын Марий самырык тукымын нылымше слетым
8-13 июльышто У Торъял районысо Токтарсола школышто эртарыме. Туштат марий йылмым арален кодымо йодышым ик эн кӱлешан семын шындыме. Тылеч посна тыгай слет-влак пӱтынь Россий мучко илыше марий самырык-влак коклаште лидер-влакым кушташ полшат. Нуным ончыкылык мер да кугыжаныш пашалан кумылаҥдат да туныктат. Тиде слетым эртарымаште Мер Каҥаш да тудын вуйверже ик эн тӱҥ верым налын шогат. Тений Марий самырык тукымын визымше слетшым 30 июнь гыч 6 июль марте Волжский районысо Сотнур школ пелен эртараш кутырен келшыме.
Палемдаш кӱлеш, кодшо гана слетыш толшо ӱдыр-рвезе-влак кокла гыч 67 процентше ончыч мер пашаште йӧршеш участвоватлен огыл. Туге гынат нунын кокла гыч пелыжын кумылжо лийын. Сандене нуным тыгай слет годым гына огыл, а идалык мучко туныктен шогыман. Тидлан ме, тӱшкан погынен, йӧным кычалшаш улына.
Мер Каҥашын самырык пӧлкажын активистше-влак кодшо ийын Йошкар-Оласе тунемме заведенийлаште тунемше-влак дене вашлиймашым эртареныт, районлашкат лектын коштыныт да яллаште илыше самырык ӱдыр-рвезе-влак дене вашлийыныт. Тыге самырык-влак ончылно шогышо ятыр пӱсӧ йодышым каҥашеныт. Икманаш, паша шуко да тӱвыргӧ.
Самырык парламент нерген ойлаш гын, туштат мемнан еҥна-влак улыт. Нуно тушто кертмышт семын марий шӱлышым пуртен шогат. Но ончыкыжым Самырык парламентыш шукырак марий ӱдыр-рвезе логалже манын, ончылгочак пашам чолганрак эртарен шогыман. Тиде сомыл тӱҥ шотышто самырык-влак могырым шукталт шогышаш. А ме полшаш тӱҥалына.
Самырык тукымын вийже кугу. Ятыр «креативный» шонымашым илышыш шыҥдарен кертеш. Сандене мыланна, кугурак-влаклан, нуным эреак кумылаҥден да кугу мер пашашке ушен шогыман.
Резолюцийын вес пунктшо:
— декоративно-прикладной искусствым вияҥдымым, марий национальный семӱзгар, кумыж, пушеҥге, воштырым тодын ыштыме изделийым да марий национальный символикан моло сувенир продукцийым ямдылыме шотышто мастерской-влакым почмым кӱлешан сомыллан шотлыман.
Тидын шотышто кугешнен каласаш лиеш: Марий Элыште ятыр вере марий национальный символикан арверым ужалат: Национальный галерейыште, Ираида Степанован «Эн сай» киоск сетьыштыже, Николай Мамаевын «Марий сувенир» киоск сетьыштыже да моло вереат. Тушто кеч марий вургемым, кеч марий орнаментан сувенирым налаш лиеш.
Республикыште тӱмырымат, шӱвырымат ыштат. Кӧлан кӱлеш гын, кидмастар-влак заявкым налыт.
А Мер Каҥашын еҥже Виталий Николаевич Кудрявцев кидмастар-влакым иктыш чумырымо шотышто вуйын шога. Тудо тачысе кечылан «Пу вий» общественный организацийым регистрироватлен. Шке йырже усталык кидпашалан кумылан еҥ-влакым чумырен шога. Кидмастар-влак тӱрлӧ вере выставкым эртарат. Ончыкыжым тудын йыр марий тӱнясе чыла кидмастар-влакым чумыраш шонымаш уло.
Вес пункт:
— марий калыкын национальный культурыжым арален кодымым да вияҥдымым, тыгай шонымаш дене «2013-2020 ийлан Марий Эл Республикын кугыжаныш национальный политикыже» кужу жаплык программым ямдылымым да илышыш шыҥдарымым, туштыжо марий калыкым этнокультура велым вияҥдаш палемдымым ик эн кӱлешан пунктлан шотлыман. Тиде пашаш кугыжаныш кучем орган-влакын структурышт деч посна мер ушем-влакын еҥыштым, кугыжаныш ден муниципальный культура учреждений-влакын специалистыштым ушыман. Марий калыкым арален кодымо да вияҥдыме дене кылдалтше ойым Россий Федерацийын марий-влакын кугу тӱшка дене илыме субъектлаштыже пеҥгыдемдыме программылашке пуртымо паша кӱлешанлан шотлалтеш.
Тиде пунктым илышыш шыҥдараш шонымаш дене Мер Каҥашын еҥже-влак Марий Элыште веле огыл, тыгак марий калыкын тӱшкан илыме верлаште ятыр кугу мероприятийым эртареныт. Тыге Чумбылат курыкышко кеҥеж рӱдыштӧ марий калык ий еда кумалтышым эртараш коштеш. 2011 ий гыч тушко мемнан дене пырля Киров областьын губернаторжын алмаштышыже А.А.Галицких, Марий Эл Правительство вуйлатышын икымше алмаштышыже А.Я.Егошин кошташ да Чумблат курыкым арален кодымо да тӱзатыме йодышым тарваташ тӱҥалыныт. Тидат пеш кӱлешан да суапле паша. Ончыкыжымат Чумблат деке кумалтышыш калыкым чумырен да кугу кумалтышым эртарен шогыман.
Кодшо ийын 29 июньышто марий калыкнан ик эн лӱмлӧ поэтше Олык Ипайын шочмыжлан 100 ий теммым Морко районысо Кумыжъял школышто палемдыме. Тудо кечынак Олык Ипайын шочмо Тойметсола ялыштыже мемориальный оҥам почмо. Тиде кугу мероприятийыште марий активын шуко еҥже участвоватлен.
Кодшо ийын 2 июньышто Татарстаныште, Алабога районысо Тошто Куклюк ялыште «Семык» пайрем ден Агавайрем кумалтыш сай кӱкшытыштӧ эртеныт. Туштат марий активын ятыр ончылъеҥже участвоватлен. Тиде сомылым эртарен колтымаште эн кугу надырым верысе национально-культурный автономийым вуйлатыше, верысе онаеҥ О.А.Третьяков пыштен.
Ӱмаште сентябрьыште марий актив Венгрийысе Шиофок олаште эртыше Финн-угор калык-влакын 6-шо тӱнямбал конгрессышкыже миен коштын. Тушто чыланат чолгалыкым ончыктеныт, шукынжо секцийлаште выступатленыт. Марий калыкын шочмо йылмыжым, тӱвыражым да йӱлажым арален кодымо шотышто шуктен шогымо пашаже нерген пӱтынь финн-угор сообществын представительже-влаклан каласкаленыт. Мер Каҥаш лӱм дене таче угыч нунылан кугу таум каласем.
Тений 19 февральыште Звенигово олаште Мер Каҥаш вуйверын выездной погынымашыжым эртарыме. Тушто Провой кундемысе марий активын паша лектышыжым каҥашыме. Тыгодымак верысе вуйверым да тудын самырык пӧлкажым ыштыме. Тылеч посна Чебоксар ГЭС-ыште вӱдым нӧлтымӧ ваштареш ойлымо. «РусГидро» ОАО Чебоксар ГЭС-ын вӱдшым 68 метр марте нӧлталеш гын, марий кундемын моткоч кугу кумдыкшо вӱд йымаке кая. Тылеч посна экологический катастрофа лиеш: марий кундемыште сибирский язва дене кок скотомогильник, Угарман кундемыште Дзержинск ола воктенсе боевой отравляющий веществам тойымо вер вӱд йымаке каят. Тыге Юл вӱд тӱрыснек ны йӱштылаш, ны йӱаш йӧрдымӧ лиеш да пӱтынь калыклан веле огыл, янлык ден кайык-влакланат черым шараш тӱҥалеш. Тыгак нӧреп вӱдат йӱаш йӧрдымыш савырна. Тидын дене кылдалтше чыла лӱдыкшӧ нерген протоклыш серыме да Мер Каҥаш вуйверын серышше-влакым «РусГидро» ОАО ден Марий Эл Правительствыш колтымо.
Тений 17 мартыште Пошкырт кундемысе Янаул районысо Сусады-Эбалак школышто марий просветитель В.М.Васильевын шочмыжлан 130 ий теммым палемдыме. Мер Каҥаш вуйвер лӱм дене тушко мый шке миен коштым. Тушто кугу чолгалыкым Мер Каҥашын верысе пӧлкажым вуйлатыше А.Я.Гайсин ончыктен. Сандугач школышто лийме, Рабак селасе «Шӱдыр» йочасадыште ончен коштмо, тусо коллектив-влак дене вашлийме. Тыгодым марий йылмым, кугезе йӱлам арален кодымо да калык тӱвырам вияҥдыме шотышто мутланымашым тарватыме.
Каласаш кӱлеш, Янаул районысо марий мер организаций шке пашаштыже тӱҥлан марий йылмым, тӱвырам да кугезе йӱлам арален кодымо йодышым шотла. Таҥастарашлан каласаш лиеш, тачысе кечылан тиде районышто куд школышто 243 йоча шочмо марий йылмым тунемеш. Районышто кажне ийын «Самырык йӱк» конкурс, куштымаш шотышто «Ший кандыра» конкурс эртаралтеш. Сеҥышыш лекше ӱдыр-рвезе-влак Марий самырык тукымын слётышкыжо каяш путевкым налыт. Янаул районын Тӱвыра полатыштыже «Ош пеледыш» марий куштышо коллективым чумырымо. Тудо ятыр вере концерт дене коштеш. Районышто кажне ийын кӱсӧ кумалтыш эртаралтеш. Южышкыжо Пошкырт кундемысе пошкудо районла гыч веле огыл, тыгак Татарстан, Пермь да Свердловск кундем гычат кумалаш толын коштыт. А верысе самырык тукым марий дискотекым, пашан ветеранже-влак дене вашлиймашым эртара. Янаул районысо марий мер организаций районысо администраций дене пеҥгыде кылым куча, пашажат воранен толеш.
Тенийсе саманыште мемнан обществыште марий ӱдырамаш-влак моткоч кугу верым налын шогат. Нунын представительышт могай гына пашам огыт шукто! Марий ӱдырамашын рольжым утыр кугемдаш шонымаш дене марий ӱдырамаш-влакын «Саскавий» мер организацийышт кодшо идалык жапыште моткоч чолган пашам ыштен. Кодшо Марий калык погын деч вара саде организацийыште улшо ӱдырамаш-влак ятыр гана погыненыт, шке пашаштым вияҥдыме нерген каҥашеныт, тыгак районлашке лектын коштыныт, Йошкар-Олаштат ик гана веле огыл тӱрлӧ амал дене чумыргеныт. Нунылан мер пашаштышт у сеҥымашым тыланаш веле кодеш.
Тыгак Самырык-влакын «ВийАр» мер организацийышт удан огыл пашам ыштен шога. Тудым Мер Каҥаш вуйлатышын алмаштышыже Алена Иванова вуйлата. Кок вережат ик еҥак пашам ворандарен шога, сандене нине кок вийым да нунын пашаштым посна ойыраш йӧсӧ. А паша моткоч шуко ышталтын. Самырык-влакын пашашт нерген ойлымо годым тидын шотышто чыла раш ойлымо.
Тений мартыште республикысе шуко кундемыште Ӱярня пайрем рӱж эртаралте. Поснак Моркышто, Йошкар-Олаште, Кукнурышто кумдан палемдалтын.
Кодшо ийын 9 октябрьыште Мер Каҥашын темлымыж почеш Морко районысо Чавайнур ялыште марий сылнымутын классикше С.Г.Чавайнын шочмыжлан 124 ий темме лӱмеш торжественный мероприятий эртыш. Тушто туныктышо ден тунемше-влак Чавайнын произведенийже-влакым шарналтышт.
Ӱмаште 31 мартыште Марий национальный конгресслан
10 ий теме. Тиде событий вашеш Шкетан лӱмеш Марий национальный драма театрыште торжественный мероприятий эртен. Конгрессын эртыме корныж нерген докладым мер толкынын вуйлатышыже Э.В.Александров ыштен. Вара туштак ончыкылык паша планым палемдыме. Мер Каҥаш лӱм дене ятыр активистым награда-влак дене палемдыме.
Ӱмаштак 30 ноябрь гыч 1 декабрь марте Сыктывкарыште Финн-угор калык-влакын 1-ше тӱнямбал конгрессыштым эртарымылан 20 ий темме лӱмеш Тӱнямбал форум эртен. Тушто финн-угор актив ден Финн-угор калык-влакын консультативный комитетшын членже-влак участвоватленыт. Тушто ончыкылык ныл ийлан паша планым каҥашыме, Финн-угор калык-влакын
6-шо тӱнямбал конгрессыштын секцийыштын рекомендацийышт ден Резолюцийжым ончен лекме.
14 декабрьыште Марий форумын черетан шыже сессийжым эртарыме. Тушко те чыланат, манаш лиеш, толында ыле. Пашана тӱвыргӧ лие – те чыланат тидым шарнеда.
26 декабрьыште Йошкар-Олаште Самырык-влакын полатыштышт да Сеҥымашын 30-шо идалыкше лӱмеш полатыште Йошкар-Оласе да республикысе йоча-влаклан У ий елка пайрем эртаралтын. Тидат марий ӱдыр-рвезе-влак коклаште шочмо йылмым, тӱвырам да кугезе йӱлам арален кодымаште сай полышым пуа.
Марий калыкнан лӱмлӧ еҥже-влакымат огына мондо. Ӱмаште да тений мемориальный оҥам профессор И.С.Галкинлан, калык артист В.Д.Бурлаковлан, калык артист Геннадий Копцевлан да икмыняр моло лӱмлӧ еҥлан почмо. Тиде моткоч кӱлешан да суапле паша. Марий талешке-влаклан чап кӱм, памятникым шогалтыме да мемориальный оҥам почмо шотышто пашам умбакыже шуяш кӱлеш.
Резолюцийын вес пунктшо:
— 26 апрельыште «Марий талешке кече», июньышто «Пеледыш пайрем», «Семык», 10 декабрьыште «Марий тиште кече» национальный пайрем-влакым Марий Элыште да Российын регионлаштыже ий еда умбакыже пайремлымым ик эн кӱлешанлан шотлыман.
Тиде пункт кажне ийын тӱрыс шукталт толеш. Кодшо ийын кум кугу марий пайремжымат сай кӱкшытыштӧ эртарыме.
26 апрельыште Марий талешке кечым палемдыме. Пӱтынь республика мучко чыла гаяк талешкылан пеледыш аршашым пышташ лекме.
16 июньышто Йошкар-Олаште Межрегиональный кӱкшытан «Пеледыш пайремым» эртарен колтымо. Тушко Татарстан, Угарман, Киров, Удмуртий, Урал, Пермь да Пошкырт кундем гыч марий фольклор коллектив-влакым ӱжмӧ ыле. Ондак кажне регионын представительышт гыч шогышо колонна-влак, кидыш флагым кучен, гармонь почеш мурен-куштен, Ленин проспект мучко эртышт. А вара площадьыште шке пашаштышт сай кӱкшытыш шушо марий-влаклан награда-влакым кучыктымо. Кодшо ийын общественник-влакым веле огыл, тыгак ял озанлык пашаеҥ-влакымат саламлыме. Тидланже Марий Эл Правительство Вуйлатышын икымше алмаштышыже, ял озанлык да кочкыш сату министр А.Я.Егошин ден Марий Эл Правительство Вуйлатышын алмаштышыже Д.И.Турчин лӱмынак участвоватленыт. А марий калык саде пайремыште шкенжын икоян улмыжым да вийжым ончыктен. Сандене теният, ончыкыжымат Пеледыш пайремым тыгай кӱкшытыштак эртараш кӱлеш.
Мер пашаштына чын корным, сай лектышым кучем орган-влак дене пырля кычалман. Тунам веле марий калыкланна вияҥашыже йӧным саемдаш лиеш. Мутлан, тений Пеледыш пайремым эртараш тӱҥалмылан 90 ий темеш. Тудым ме
Йошкар-Олаште сай кӱкшытыштӧ эртарен колтышаш улына. Марий калыкын тӱшкан илыме моло верлаштат Пеледыш пайремым моло ийласе дене таҥастарымаште кугурак кӱкшытыштӧ да кумданрак палемдыман. Тидланже кызытак верласе кучем-влакым тидын нерген шижтарен шогыман. Молан манаш гын, юбилейный пайремлан Марий Эл Правительство гоч веле огыл, верласе кучем-влак могырымат окса кугунрак ойыралтшаш.
Тыгак тений Йоча Пеледыш пайремым эртараш шонымаш лектын. Тиде ойым Советский районысо Ӱшнур школын директоржо Валерий Федорович Галкин ыштен. Мыйын шонымаште, тиде пеш сай тӱҥалтыш лиеш. Сандене тений кӧ кертеш — чылаланна Ӱшнурышто эртаралтше Йоча Пеледыш пайремыш ончалаш да кертме семын надырым пышташ темлем: тӱрлӧ модыш-влакым организоватлаш полшаш, нунылан приз-влакым але йоча коллектив-влакым выступатлаш намияш. Кажне кундем кеч ик йоча коллективым намия але ик таҥасымашым организоватла гынат, мемнан Йоча Пеледыш пайремна моткоч кугу резонансым налын кертеш. А вес ийын чыла кундемыште тыгай пайрем-влакым эртараш тӱҥалаш лиеш. Тидыже Мер Каҥашын изирак, но кӱлешан ошкылжо семын аклалташ тӱҥалеш.
Каласаш кӱлеш, Пеледыш пайрем вашеш чыла марла изданий-влак – «Марий Эл», «Кугарня», «Чолман», «Ямде лий», районласе газет-влак, тыгак «Ончыко» журнал, телевидений ден радио-влак — калыкым кумдан палдарен шогышаш улыт. Тидын нерген кызытак статья-влакым савыкташ тӱҥалман.
10 декабрьыште Марий тиште кече палемдалте. Тудат моткоч кугу кӱкшытыштӧ эртыш. Каласаш кӱлеш, тачысе кечылан Марий Элыште марла возен шогышо 40 утла писатель уло. Нуно ий еда ятыр книгам савыктен луктыт. Кудышт шке кӱшеш, а молыштлан республикысе Тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствын «Социально-значимая литература» проектше кӱшеш бюджет окса ойыралтын. Нуно республикыште лектын шогышо книга-влакын конкурсыштышт чолган участвоватленыт. Рушла лектын шогышо книга-влак веле огыл, марла книга-влакат ятыр номинацийыште сеҥышыш лектыныт. Тидыже пашана дене кугешанаш да ончыкыжым эшеат сайрак да шукырак марла книгам савыктен лукташ таратен шога. Тиде пайрем годым тыгак книга выставка-ярминга эртен.
Марий калыкын кугезе йӱлажым да тыгодымак Юмыйӱла пашам вияҥден колтымо нерген Резолюцийын пунктшо шотышто теве мом каласаш лиеш.
Марий калыкын кугезе чимарий да калык йӱлажым аралыме шотышто паша сайын кая. Мер Каҥашын еҥже, тӱҥ марий онаеҥ Александр Иванович Таныгинын вуйлатыме Марий Юмын йӱла организаций «Об основных вероучениях Марийской традиционной религии». Концепций почеш пашам ышта. Тудын дене келшышын, ме, марий-влак, чыланат Тӱҥ Ош Кугу Юмылан кумал илышаш улына. Кугезе марий йӱлам да чимарий верам калыкыште арален кодымо пашам республикыштына куд община шуктен шога. Нуно регистрацийым эртеныт, Шернурышто, Куженерыште, Советский районышто, Моркышто, Марий Турекыште да У Торъялыште верланеныт. А Параньгаште, Оршанкыште да Волжскышто регистрацийым эртыде пашам ыштен шогат – тидат уда огыл. Марий Юмын йӱла организаций пелен пошкудо Киров областьысе Яраҥ, Пижанка, Малмыж, Уржум марий-влак, Удмурт Республикысе Марий Вожай кундем калык, Татарстан Республикысе Менделеевский, Агрыз, Набережные Челны, Балтаси, Муслюм, Мензелинск, Арск, Кукмор, Мамадыш кундемласе, Урал мландыште Марий Тавра, Угарман кундемыште Тоншай, Тонкино, Шаранга марий-влак, Пошкырт кундемыште Пӱрӧ, Калтаса, Мишкан марий-влак кугезе чий йӱлам саклыме сомылым чолган шуктен шогат. Марий шӱлышым саклен шогымыштлан ме таче нунылан вуйнам савена. Вет лач мемнан чимарий йӱлана марий калыклан курымла вошт посна калык семын илен лекташ, тыгодым шочмо йылмым, калык тӱвырам, кугезе йӱлам арален кодаш полшен. Кызытат тиде суапле паша шукталт толеш. Мер Каҥашат тышке изи огыл надырым пыштен шога.
Но ыштышаш сомылат ятырак. Мутлан, кугезе марий мландыштына 600 наре ото уло. Нунын кокла гыч икмынярыштыже мер да тӱня кумалтыш эртаралтеш, а шукыштыжо – ял кумалтыш. 2012 ийыште «Тӱвыра наследий» республиканский программа почеш Советский районышто Чокмотым, Шернур районышто Лажъял, Купсола, Чемер починга, Кугу Коклала ото-влакым, Морко районышто Унчо ял воктенсе отым эрыктыме. Тений тиде программа почеш вич отым эрыкташ палемдыме: Провой кундемыште Эсмекплак ял воктенсе отым, Куженер районышто Нурсола ял воктенсе
Ош куэр отым, У Торъял районышто Танаксола ял воктене Шван отым, Марий Турек ял воктенсе мер отым, Морко районышто Сапунжа ял воктенсе отым. Молыштым калык вий дене эрыктен шогалташ кӱлеш. Тидлан верласе активист-влак ялласе староста-влак дене кутырен келшен, суапле пашам эртарен колтышаш улыт.
Ото-влак шотышто паспортизацийым марий-влакын тӱшкан илыме моло регионлаштат эртараш кӱлеш. Уке гын, нуно пытен кертыт. Тиде пашам Мер Каҥашын верласе организацийже-влак тӱҥалшаш улыт.
Одо марий ушемын вуйлатышыже А.И.Радыгин моткоч кӱлешан йодышым нӧлталын. Тудо Одо кундемыште верланыше марий кӱсото-влакым арален кодаш шонымаш дене нуным аралыме кумдык-влак реестрыш пурташ темла. Молан манаш гын, ятыр вере кӱсото-влакым руашат тӱҥалыныт. Сандене А.И.Радыгин кӱсото-влакым арален кодымо йодыш дене Удмурт Республикысе ятыр кучем органыш, тыгак Марий Элыште Тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствыш да Мер Каҥашыш лектын. Тиде моткоч кугу да кӱлешан йодыш. Марий-влакын тӱшкан илыме моло кундемлаштат тиде йодышым верысе кучем ончылно нӧлталаш кӱлешлан шотлем. Меат шке могырым тиде йодышым ворандараш полшаш тӱҥалына.
Марий юмыйӱла рӱдер кугу пашам наҥгая. Ӱмаште ятыр вере кумалтышым тӱшка вий дене эртареныт. «Марла кечышот» календарьым да «Ош Сандалык ончылно» книгам савыктен луктыныт.
Тылеч посна марий онаеҥ-влак кажне ийын март-апрельыште тӱшкан чумыргат да шке пашаштым иктешлат, ончыкылык пашам палемдат.
Онаеҥ-влак Мер Каҥашын активистышт-влак дене пырля республикысе да верласе газет ден журнал-влак гоч выступатлат, калыкым кугезе йӱлам пагалаш да саклаш кумылаҥден шогат. Нунын суапле пашаштланат ме мланде марте вуйнам савена.
Тышке иктым ешарыме шуэш: Юмыйӱланам, кумалтышнам, ото-влакым жаплыме да сайын кучымо шотышто пашам ышташ ончыкыжымат самырык тукымым туныктен шогыман.
Экологийым арален кодымо пункт шотыштат ятыр паша эртаралтеш. Но эше ыштышаш пашанат шуко уло.
Вашке кеҥеж толеш, пӱртӱс угыч ужарга. Марий кундемыштына веле огыл, марий калык илыме чыла вер-шӧрыштат пӱртӱс сылне лийже манын, экологий йодышым ӧрдыжеш кодаш ок лий. Ожно марий калык эре памашшинча-влакым эрыктен шоген. Садлан вӱдшат яндар да тамле лийын. Кызытат тыгай суапле пашам шукташ ял калык рӱж чумыргышаш. Тиде сомылым верласе кучем ден ялласе староста-влак шке ӱмбакшыт налшаш улыт. Нунын дене верлаште мер активист-влаклан погынымашым эртарен, сайын да раш мутланен налман. Нуно шке кӱлешлыкыштым шижшаш улыт. Тунам гына пашам ышташ кумылышт утыр лектеш. Ял урем-влакым, икса ден пӱя-шамычым тӱзатыме йодышымат верысе калык рӱж погынен, пырля каҥашен, субботник семын увертарен, ворандарышаш. Ты йодышышто верысе кучемланат чолгарак лийман. Ӧрдыж еҥ толын, ыштен ок пу. Вет мемнан кугезына-влак нигӧн толын ыштымыжымат вучен огытыл, шке ыштеныт. Меат нунын деч мӧҥгеш лийшаш огынал. Кундемым тӱзатыме йодыш шотышто верысе кучем-влаклан шке кумдыкыштышт лӱмынак таҥасымашым эртарыман. Кажне верысе администраций кундемыште ий еда эн яндар ял, эн яндар урем да эн яндар сурт-пече палемдалтшаш. Сеҥыше-влаклан район администраций але верысе администраций гоч пӧлекым ойырыман да район газет гоч мокталтыман. Тыге гына калыкнам арулыклан туныкташ лиеш. Тыште мер активын рольжо кӱшнӧ лийшаш. Рашрак каласаш гын, тиде пашам лач Мер Каҥашын еҥже-влак инициироватлышаш, тӱҥалшаш улыт. Почешда верысе кучемымат таратыман, самырык тукымым, мер ушем еҥ-влакым ушыман.
Ме, марий калык, пӱртӱсын айдемыже улына, сандене тудым моткоч чот перегышаш да моторлыкшым ешарен толшаш улына. Лач тыге веле ме шкенан марий чоннам, койыш-шоктышнам, кумылнам, кугезе йӱланам арален коден кертына.
Тенийланат пашана ятыр.
Шаҥге ойлышна, тений июньышто Пеледыш пайремым икымше гана эртарымылан 90 ий темеш. Тудым сай кӱкшытыштӧ эртарен колтыман. Тек тудын нерген уло марий калык пала да эртарен колтымекына, кужу жап куанен-шарнен илаш тӱҥалеш. Ты шотышто республиканский Оргкомитетым ыштыме. Тудын заседанийже лийын.
Тыгак июнь-июльышто марий сылнымутын классикше С.Г.Чавайнын шочмыжлан 125 ий темеш. Тидын шотыштат Марий Эл Вуйлатышын 2012 ий 17 декабрьыште лукмо распоряженийже дене лӱмынак кугыжаныш кӱкшытан Оргкомитетым ыштыме. Тушто палемдыме план дене келшышын, пайрем моткоч кумдан палемдалташ тӱҥалшаш. Тушко чыландамат чолган ушнаш ӱжам. Но пашана республиканский мероприятий дене гына серлагышаш огыл. Верлаште – клублаште, школлаште, ял пайрем-влак годымат Чавайнын надырже нерген кутырыман, сылнымутышто тудын корныжым шерын лекман да чыла вере шергылтарыман.
Марий областной исполкомын Президиумжын икымше председательже Иван Петрович Петровын шочымыжланат тений 120 ий темеш. Тудымат саде лӱмлӧ еҥын шочмо кундемыштыже верысе тӱвыра пӧлкалан сай кӱкшытыштӧ эртараш кызытак ямдылалт шогыман. Йошкар-Олаштат ме чолган палемдышаш улына.
Иктешлыме шот дене теве мом каласем.
Идалык жапыште паша шуко ышталтын. Тау чылаланда, Марий форумнан пагалыме участникше-влак. Тендан тыршымыда дене Мер Каҥашнан пашаже, марий калыкнам вияҥдымашке виктаралтше паша ворана, тудым пӱтынь марий калык ужеш да колеш. Кеч-могай пашамат ончылгоч кутырен келшен, ик ой дене ыштена гын веле тудо сай лектышым пуа да пӱтынь марий калыклан пайдам конда. Вет лач тыге гына ме шкенан кугезе йӱланам, марий тӱвыранам да шочмо йылмынам арален коден кертына!
Таче Пленум трибуна гоч мый поро таумутым каласынем национально-культурный автономийым ыштымаште шот дене тыршымыштлан О.А.Третьяковлан (Татарстан), А.И.Радыгинлан (Одо кундем), Р.Я.Факаевалан (Ленинград обл.). Тиде пашам моло вереат чаткан шуктыман.
Пошкырт кундем Бирск (Пӱрӧ) олаште 1917 ийыште икымше марий погын эртен. Тидым шотыш налын, Президент Рустэм Закиевич Хамитов лӱмеш Марий Эл вуйлатыше Л.И.Маркеловын кидпалыж дене серышым колтымо. Тушто ме 2017 ийым Башкортостан Республикыште марий йылме ден тӱвыра идалык семын увертараш йодына. Мутат уке, тидыжым Икымше марий погынлан 100 ий темме дене кылдыме.
Организационный пашаштат шуктышаш сомылна ятыр. Устав нерген чӱчкыдын ойлена, верлаште марий активист-влак дене вашлиймашымат чӱчкыдынрак эртарыман. Чаманаш гына логалеш, южо вере Индешымше марий погын ден Шиофокысо конгрессын пунчалжымат але каҥашен огытыл. Тидыже сай огыл. Мер паша окса деч посна шукталтеш, но Мер Каҥаш радамыш пурымо годым айдеме тореш лийын огыл гын, вуй ӱмбак налме обязанностьым кертме семын тыршенак шуктышаш.
Мер толкынын пашаже план почеш шукталтеш. 2013 ийлан тудо пеш кумда. Кажнын надырже сай лиеш гын, тичмашнек Мер Каҥашынат лектышыже калыкын шинчаш логалше лиеш. Сандене чыландамат тыршаш йодам, калыклан келшыше сомылым шуктен веле ме ончыко каен кертына, а корнына волгыдо лиеш.
Чыландамат шушаш Марий талешке кече дене, 1 Май да Сеҥымаш кече дене шокшын саламлем. Тазалыкда пеҥгыде лийже, еш илышыште пиалым тыланем!
Марий лӱмдам кӱшнӧ нумалза!
А.Н.Иванов,
Марий Оньыжа,
Марий Эл Кугыжаныш Погын
вуйлатышын алмаштышыже.
Обсуждение закрыто.