Марий Мер Каҥаш вуйлатыше, Марий Эл Кугыжаныш Погын вуйлатышын алмаштышыже Анатолий Ивановын Российысе финн-угор калык-влакын визымше погыныштыжо ойлышаш мутшо.

Поро кече, Российысе финн-угор калык-влакын визымше погынжын делегат ден унаже-влак!

Марий калык лӱм дене уло кумылын тендам тачысе кугу форумым почмо дене саламлем!

Эртыме корныштыжо марий калыклан моло финн-угор калык семынак ятыр нелылыкым чытен лекташыже пернен. Туге гынат мемнан кугезына-влак йӧратыме марий калыкнам, ойыртемалтше калык йӱлам, йылмым, тӱвырам арален коден кертыныт. Ме нунын ончылно вуйнам савена да тӱҥалме пашаштым умбакыже шуэна.

Марий калыкын тӱвыраж ден йӱлажым арален кодымаште 1917 ийыште кеҥежым Марий калыкын Икымше погынжым ямдылыме годым шочшо марий калык толкын кугу надырым пыштен. Лач тудлан кӧра марий калык чакрак чумырген да мер-политик илышыш чолганрак ушнаш тӱҥалын. Тыге Марий автономный областьым ышташ да марий калыклан социально-экономически да тӱвыра шот дене вияҥашыже негыз пыштылтын. 1990-ше ийлаште угыч талышныше марий калык толкын обществым демократизироватлыме, национальный тӱвырам да самосознанийым нӧлтал колтымо пашашке у шӱлыш дене ушнен. Нине задаче-влак тачысе кечын веле огыл, лишыл жапланат ик эн актуальный лийын кодыт.

2012 ийыште Йошкар-Олаште Марий калыкын 9-ше погынжо эртаралте. Тушто 600 утла делегат, эскерыше да уна-влак лийыныт. Тиде кугу форумышто тӱҥ верым марий калыкын илышыжым саемдыме, национальный тӱвыра ден йӱлам арален кодымо да вияҥдыме йодышлан ойырымо. Тыгак мер пашашке самырык тукымым чолганрак ушен шогаш кутырен келшыме. Тылеч посна Марий Элыште да Россий Федерацийын субъектлаштыже илыше марий диаспора-влак дене кылым пеҥгыдемдыме, моло калык ден конфессий-влак дене келшен илыме шотышто пашам саемдыме нерген ойым пидме.

Россий Федерацийын Президентше Владимир Путин 2012 ий 23 январьыште савыкталтше «Росиий: национальный йодыш» манын лӱмдымӧ предвыборный статьяштыже калык коклаште келшен илымаш йодышым ик эн тӱҥ семын палемден: «Тӱрлӧ йылме дене мутланыше, ойыртемалтше тӱвыра ден посна йӱлам кучышо калык-влакым ушен шогышо Российыште национальный йодыш ик эн тӱҥлан шотлалтеш. Кажне ответственный политик, мер пашаеҥ эре шарнышаш: калык-влак коклаште келшымаш лиеш гын веле мемнан элна ончыкыжымат вияҥын кертеш.» Тидым шотыш налын, марий мер толкын калык-влак коклаште келшымаш йодышлан ик эн тӱҥ верым ойырен шога.

Пытартыш жапыште марий тӱня утыр икоян лийын. Обществым вияҥдымаште чолгалык ден усталыкым ончыктышо активист-влакат палынак ешаралтыныт.

Тидын годымак ончылнына мемнам шуко у паша вуча. Поснак кугу тӱткышым самырык тукымым шуарыме йодышлан ойырыман. Тидым шотыш налын, марий тӱняште самырык тукым дене пашам утыр вияҥден колтымо. Поснак кугу вер шочмо йылмым, тӱвырам да кугезе йӱлам арален кодымылан да вияҥдымылан ойыралтеш. Чӱчкыдын марий ӱдыр-рвезе-влаклан семинар-влак эртаралтыт. Тушко Российысе ятыр регион гыч марий ӱдыр-рвезе-влакым чумырена. 2009 ий гыч кажне ийын Марий Элыште самырык тукымын Всероссийский слетшо-влак эртаралтыт. Тушто ӱдыр-рвезе-влак шочмо йылмым, тӱвырам да кугезе йӱлам арален кодымо йодыш дене пырля лидер качествыштым шуарат.

Ӱмаште апрельыште Мер Каҥаш пелен самырык пӧлкам ыштыме. Тудым Мер Каҥаш вуйлатышын алмаштышыже вуйлата. Самырык-влак шочмо йылмым, тӱвырам да кугезе йӱлам арален кодымо пашам кумдаҥденыт. Тыге кажне ийын «Мый марла ойлем» акций эртаралтеш. Тений икымше гана йоча-влаклан республиканский Пеледыш пайрем эртаралтын. Тудым «Изи мӧр пеледыш» манын лӱмдымӧ. Тушко республикысе чыла район гыч тунемше-влак чумыргеныт. Ӱдыр-рвезе-влак Пеледыш пайремын вияҥме корныж дене палыме лийыныт, а вара вашла шкеныштын мастарлыкыштым ончыктеныт.

Марий калыкым ончыкыжымат вияҥдаш шонымаш дене мер организаций-влак, Марий Эл Республикысе кугыжаныш кучем орган-влак дене келшен, пырля пашам ыштат. Поснак чак кыл республикысе Тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерство дене ышталтын. Тушто ямдылыме «Марий Элын кугыжаныш национальный политикыже» республиканский программын полшымыж дене марий мер илышыште шуко кӱлешан паша шукталтеш. Тиде программын полшымыж дене кажне ийын 26 апрельыште Марий талешке кече эртаралтеш. Июньышто марий калыкын эн йӧратыме пайремже – Пеледыш пайрем — Йошкар-олаште лӱшка. Пытартыш ийлаште тиде пайрем республикысе гына огыл, а межрегиональный статусым налын. Пайремышке кажне ийын Российысе марий калыкын тӱшкан илыме чыла кундемлаж гыч уна ден фольклор ансамбль-влакым ӱжына.

Марий пайрем ден фестиваль-влак Марий Элыште веле огыл, тыгак Пошкырт, Татарстан да Удмурт республикыштат чӱчкыдын эртаралтыт.

Марий тиште кечат у тӱсым налын да кумдан палемдалташ тӱҥалын.

Йошкар-Олаштат марий йылме ден тӱвырам арален коден вияҥдымаште пытартыш жапыште ятыр ышталтеш. Мутлан, марий муро почеш этнодискотека-влак эртаралтыт, кугурак ийготан-влаклан самырык жапыштым шарналташышт марий сем почеш мурен-кушталташ «Марий кас» кажне арнян ик вере веле огыл гӱжла. Марий калыкын самосознанийжат палынак ешаралтын. Пытартыш жапыште кугурак ийготан-влак веле огыл, самырык-влакат вожылде ола ден посёлкыласе уремлаште шке шочмо йылмышт дене чолган мутланат. Автомашиналаште «Мый марий улам» манын возымо коеш. Марий тӱран тувырым ӱдырамаш ден пӧръеҥ-влак пайрем годым веле огыл, тыглай кечынат уло кумылын чияш тӱҥалыныт. Йошкар-Ола уремлаште марий муро чотрак йоҥгалтеш. Марий муро ден спектакльым возыман аудио- да видео-диск-влак шуко вере ужалалтыт.

Ӱмаште шке пашажым «Марий киностудий» тӱҥалын. Тений кеҥежым тудо марий шӱлышым шарыше да ял калыкын илышыжым раш сӱретлен ончыктышо «Ял ӱмбалне мужыр йӱксӧ» марий художественный фильмым войзен. Тылеч ончыч Марий Элыште «Салика» ден «Чоныштем илет» марий художественный фильм-влак шочыныт. Тений калык ончыко «Юмынӱдыр» лӱман икымше марий мюзиклым лукмо. Шошым Йошкар-Олаште эртыше «Йошкар-Ола театральная» фестивальыште Москвасе критик-влак тудлан гран-прим пуэныт.

Йошкар-Олаште моткоч чӱчкыдын марий концерт-влак эртат. Тыгак марий эстрада артист-влак яллашке идалык мучко лектын коштыт. Икманаш, пытартыш жапыште мемнан республикыште марий концерт бум тӱҥалын. Тидыже марий эстрада ден фольклорым вияҥдымаште моткоч кугу ошкылым ышташ полша.

Пӱтынь финн-угор тӱняште, тыгак марий кундемыштат шочмо йылмым арален кодымаш йодыш шотышто кугу паша каен шога. Марий йылме ден литературым «нылытан» ден «визытанлан» тунемше-влак ий еда ешаралт толыт. Тидыже куандарыде ок керт.

Республикыште марий йылмым туныктышо-влаклан чӱчкыдын семинар-влак эртаралтыт. Тушко верысе школла гыч веле огыл, тыгак марий калыкын тӱшкан илыме моло регионысо школла гычат марий йылмым туныктышо-влакым ӱжына. Марий йылмым, тӱвырам да кугезе йӱлам арален кодымо да вияҥдыме шотышто кажне ийын 70 утла социальный этнокультурный проектым илышыш шыҥдарен шогена.

Марий Элыште 4 республиканский газет, 5 журнал, 6 районный газет марла савыкталтеш, 2 телестудий марла передачым ончыкта. Но эн чотшо республикысе калык «Марий Эл Радиом» колышташ йӧрата. Тудо суткаште 18 шагат наре марла ойла. Тиде радиоканаллан кӧра марий йылме, марий эстрада да фольклор аралалтыт веле огыл, а эше вияҥын толыт. Чыла газет ден журнал-влакым, тыгак радио ден телепередача-влакым Интернетыште муаш, лудаш але колышташ лиеш. Чыла тидыже марий мер организаций-влакын чолгалыкыштлан кӧра да Марий Эл Правительствын полшен шогымыж дене ышталтын.

Кеч-могай калыкым арален кодымаште религийын рольжо моткоч кугу. Мемнан калыкыште кызыт марте чимарий йӱла аралалт кодын. Кажне ийын республика мучко ятыр вере кугу кумалтыш эртаралтеш. Тушко тӱжем дене калык погына.

Тидым шотыш налын, Мер Каҥашын темлымыж почеш, Марий Эл Республикысе Тӱвыра, печать да калык-влак кокласе кыл шотышто министерство 300 утла юмын отым кугыжаныш велым аралымашке налын. Тиде моткоч кугу да суапле паша. Вет чимарийын идеалже — тиде порылык, ваш полшымаш, чынлык, кугуракым пагалымаш, ешым саклымаш да пашам йӧратымаш.
Ялысе спорт ден туризмым вияҥдыме пашат каен шога.

Марий калыкын мер пашаже Мер Каҥашын, Марий калык конгрессын, тыгак «ВийАР», «Рвезылык», «Югорно», «У вий», «Саскавий» мер организаций-влакын, Марий Эл деч ӧрдыжтӧ пашам ыштыше национально-культурный автономий-влак ден районласе землячество-влакын чолган тыршымыштлан кӧра талышнен. Пытартыш жапыште мер организаций-влак Тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствын полшымыж дене марий калыкын лӱмлӧ ӱдыр-эргыштлан памятникым шогалтылаш да мемориальный оҥа-влакым сакалаш тӱҥалыныт. Тений марий сылнымутын классикше С.Г.Чавайнын шочмыжлан 125 ий темын. Тудат кумдан палемдалтеш.

Мемнан ончылно шогышо йодыш-влак кокла гыч калыкна-влакын шагалем толмыштым чарен шогалтымаш паша ик эн тӱҥлан шотлалтеш. Калыкнам арален кодаш манын, ме самырык-влак дене изишт годсекак ешыште да школышто шочмо йылме дене мутланышаш улына, тыгак шкенан тӱвыранан моторлыкшым, кугезе йӱланан ямжым нунылан шыҥдарен шогышаш улына. Тидым шотыш налын, тыгай темлымашым ыштем: Российысе финн-угор калык-влакын вес погынышт марте самырык-влак дене чолган пашам ышташ, ӱдыр-рвезе-влак дене пӱсын шогышо йодыш-влак шотышто тӱрлӧ семинарым эртараш. А шушаш погыным самырык-влакым шуарыме йодыш дене кылдаш.

Погынын пагалыме делегатше ден унаже-влак!

Илыш кажне кечын мемнан ончылно у деч у задачым шынден шога. Лач тӱшка вий дене гына ме нуным ворандарен да финн-угор тӱнянам вияҥден кертына. Сандене шкенан шочмо йылмынам, тӱвыранам, кугезе йӱланам йӧраташ да арален кодаш, самырык тукымым шке калыкшым пагалымаш шӱлышеш шуараш ӱжам. Тыге гына мемнан финн-угор калыкна-влак тиде ош тӱняште курымла вошт илаш да шочмо йылмышт дене кугешнен мутланаш тӱҥалыт.

Тау.

Анатолий Иванов, Марий Мер Каҥашын вуйлатышыже, марий калыкын Оньыжаже, Марий Эл Кугыжаныш Погын вуйлатышын алмаштышыже, ККФУН-ын еҥже.