Эртыше кечылаште, 6 гыч 8 шыжан, Марий Эл Республикысе рӱдӧ Марий Юмыйӱла ушем «Югыпого. Эргечыш корно» («Наследие. Путь к истокам») у проектым илышыш шыҥдарен.

Проектым Марий Элын Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министерстве сайлан шотлен да шонымым шукташ полышым пуэн.

Кум кече жапыште Марий Элысе Марий Юмыйӱла общине вуйлатыше ден онаеҥ-влак, Тимофей Евсеев лӱмеш тоштерын пашаеҥышт марий-влакын илыме кундемлашкыже миен коштыныт.

Икымше кечын нуным Одо кундемысе Марий Сарамак ялыште илыше марий-влак вашлийыныт. Нуно вер-шӧрыште могай марий паша каен шога, кумалтышым эртарыме годым могай радамым шуктен шогат, шке йӱла ойыртемышт дене палдареныт.

Палемдыман, Одо Республикыште кӱсото-влакым арален кодымо паша ышталтеш. Тыште 30 кӱсото нерген одо марий-влак палемдат, 10 кӱсотышто шымлымаш паша ышталтын, 4 кӱсото реестрышкат пурталтын. Ончылно кугу сомыл вуча — верысе община-влакым чоҥаш.

Умбакыжат Марий Юмыйӱлам вияҥдымаште пырля тыршаш тыланен, Марий Элысе делегаций одо марий-влак дене порын чеверласен, пошкудо кундемыш корным кучыш.

Тиде кечынак Татарстан кундемысе Агрыз районысо Кӧлегеш тӱвыра пӧртыштӧ йыргешке ӱстел эртыш.

Вашлиймашке Агрыз районын вуйлатышыже Азат Рустемович Валеев толын. Тудо палемдыш: «Мемнан районышто марий-влак ятырын илат, шке йӱлаштым аралат, кундемыштына калык коклаште келшымаш кыл озалана». Тыгакак 2022 ийыште республикысе «Семык» пайрем Кадрек ялыште эртараш палемдыме нерген увертарыш.

Татарстан кундемын тӱҥ онаеҥже, Олег Александрович Третьяков Марий Юмыйӱла пашаште тыршыше чулым марий-влаклан теркупшым чиктыш. Тудын пеҥгыде ойжо: «Кумалтышым эртараш кӱын шуынат, ме тыланет ӱшанена», — манмыже иктынат тореш кумылым ыш лук.

Тимофей Евсеев лӱмеш калыкле тоштер вуйлатышын алмаштышыже Диана Юрьевна Ефремова «Марийын идентичностьше» лӱман докладым лудо. Тыгак вашлиймаште Агрыз районысо тоштерын вуйлатышыже Гульнас Фелисовна Джаметова лийын. Тудо палемден: марий-влакын яндар марий йылмышт уло, нуно йылме йӧратымашыштым кеч-куштат ончыкташ ямде улыт, тиде пеш куандара. Туге гынат илыш дене тӧр кайыман, йоча-влакым шочмо тӱвыра деке мелын савырашлан тӱрлӧ интерактив йӧным кучылтман. Садланак Марий Элысе тоштер-влак дене кылым пеҥгыдемдаш да пырля ваш-ваш миен кошташ пунчальыч.

Верысе калык кумалтышым эртарыме йодышым лончылышт. Тыгодым шукын Марий Юмыйӱлан ойыртемалтше вийжым палемдышт.

Погынышо-влак коклаште самырык еҥ-влакат лийыныт, нуно тора кундемыште илен, марий ялым нӧлташ, йочашт марий йылме дене мутланышт манын шочмо кундемышкышт пӧртылыныт. Самырык вий уло гын, тугеже Марий Юмыйӱлан эрласе кечыже Татарстан кундемыште уло, — иктешлышт йыргешке ӱстелын еҥже-влак.

Татарстан кундем гыч корно Урал могырышкыла виктаралте. Свердловск кундемыште пытартыш 2010 калык перепись почеш 23 тӱжем утла марий ила. Марий йылме дене мутланат, кӱсотыш коштыт, марий тӱвырам саклат. Тора да лишыл Марий Эл гыч толшо родыштым чон куанен вашлийыч, эсогыл южыштым ятыр пагыт ӧндал-вӱчкен шогышт.

Курык кокла гыч йыргыктен лекше Кӱсӧ памаш воктене (Юва села) Урал кундемын тӱҥ онаеҥже Борис Алексеевич Александров Вӱд авалан пелештыш.

Варажым кӱкшӧ курыкышто верланыше кумалме кӱсотышто вашлиймаш эртыш. Верысе онаеҥ Леонид Иванович Канакаев тиде верым почмо, могай Юмо-влаклан кумалын шогымо нерген ойлыш. Марий Элын тӱҥ онаеҥже Александр Иванович Таныгин урал да олыкмарий-влакын иктеш пырля улмышт вашеш Юмылан пелештыш.

Т. Евсеев лӱмеш тоштерын пашаеҥышт кӱсотын чекшым, онапум палемдышт, верысе калык деч этнографий материалым погышт. Нунын ыштыме пашашт умбакыже кӱсотым тӱвыра наследийын объектышкыже пурташ кугу шӱкалтыш семын лийшаш.

Урал кундем лач мотор курыкан пӱртӱсше дене веле огыл чаплана, тыгакак тыште ятыр тоштер-влак верланеныт. Онаеҥ-влак Юва селасе тоштер да Кугу Тавра ялыште верланыше Марий пӧрт дене палыме лийыч.

Пытартыш, кумшо кече тӱрыснек Пошкырт кундемлан пӧлеклалте. Лач тыште Марий Эл деч вара кугу чот дене марий-влак илат. Кугезына-влакын ойлымышт почеш эрвелмарий-влак марий йылмым, юмыйӱлам, тӱвыранам арален кодаш манын тусо кундемыш каеныт. Кызытсе пагытыште кузе Юмыйӱла вияҥ толеш, общине-влакым кучымо годым могай нелылык лектын шога, чылажымат радам дене Калтаса районышто вашлийын мутланаш палемдыме ыле.

Кайыме корнына Янаул районышкат савырныш. Пошкырт кундемысе Тумна ялыште В. М. Васильев лӱмеш пӧрт-тоштер ончылан Марий Эл гыч толшо уна-влакым верысе калык тутло мелна, шоҥешталтше пура да эрвел муро дене вашлийын. Тоштерын пашаеҥже-влак оҥай да пайдале экскурсийым эртарышт, лӱмлӧ шанчызын илыш-корныжо да тукымвожшо нерген каласкалышт.

Пошкырт кундемыште кандаш верысе «Марий кумалтыш» общине пашам ышта. Эртыше 2020 ийыште Пошкырт кундемысе рӱдӧ марий юмыйӱла ушем чоҥалтын. Вуйлатышыже Геннадий Павлович Пастиев марий делегацийым лач Тошто Калтаса кундемын Юмылан пуымаш (эрвел марий «кӱсотым» тыге лӱмда) верыште вашлие.

Эрвелмарий онаеҥ-влак тиде кумалме верым ӱмаште почыныт. Ийготан еҥжат «Пытартыш гана кумалтыш кунам лийын?» йодышлан — «Ятыр ият эртен», — манын шӱлыкан пелештышт.

Калтаса кундемын онаеҥже Радислав Зайнашевич Зайнетдиновын ойлымыж почеш тысе районышто кажне марий ялын юмылан пуымашыже уло, кызытсе пагытлан 11 ял кумалаш лектеш.

Тошто Калтасан кӱсотыштыжо Пошкырт (Геннадий Павлович Пастиев), Марий Эл (Александр Иванович Таныгин), Урал (Борис Алексеевич Александров) онаеҥ-влак пелештен шогышт.

Варашыжым онаеҥ-влакын мутланымашыже Калтаса книгагудышто шуйныш. Тышке Калтаса районын вуйлатышыже Габдуллин Забир Тагирьяновичат ушныш. Александр Ивановичын ойлымыж почеш пытартыш гана тыге эрвел мландыште Шамрат Шамыкаев дене пелештен шогеныт, тидлан ятыр ий эртен.

Погынышо-влак Юмыйӱла вияҥмым лончылышт. Шошым, Йошкар-Олаште погынымо годым, мутланен келшыме ойышт илышышке шыҥдаралтеш. Нунын коклаште: чылаштлан келшыше ик Марий Юмыйӱла календарьым лукташ да калык коклаште шараш, тӱрлӧ кундемлаште кумалын шогышо онаеҥ-влак дене пеҥгыде вашкылым ышташ, кӱсото-влакым чекыштым палемдашлан полшаш.

Ӱшанена, тиде ыштыме сомыл дене пашана мучашлалтын огыл, а тӱҥалын веле.