Эртыше кечылаште Свердловск область Красноуфимск олаште «Йылме, йӱла, тӱвыра» регион кокласе конференций эртен. Тудым шукерте огыл регистрацийым эртыше «Урал марий» регионысо марий калыкле тӱвыра автономий чумырен. Тушко Марий Эл, Пошкырт кундем, Свердловск областьын район да олала, Пермь гыч туныктышо, тӱвыра, онаеҥ да мер пашаеҥ-влак погыненыт. 

Конференцийым Марий Элын тӱҥ онаеҥже Александр Таныгин, Урал да Пошкырт кундемысе онаеҥ-влак пелештыме мут дене почыч. 

 «Урал марий» автономийын вуйлатышыже Наталья Ябекован ойлымыж почеш «Красноуфимск ола — марий-влакын чӱчкыдын погынымо верлан шотлалтеш. Тачат ме опытым погаш да пашанам чын да тӧр корно дене виктараш конференцийым чумыренна». 

«2017 ийыште Свердловск областьыште Марий форум эртен. Тунам ме Урал марийын эртыме корныжо да ончыкылык илыш нерген мутланенна. Тиддеч вара вич ий эртен. Мо ышталтын, а мо ышталтде кодын? Могай нелылык уло да могай полыш кӱлеш? Таче тиде да моло лекше йодышым кум теме (йӱла, тӱвыра, йылме) кумдыкышто радамлаш тӱҥалына. Марий Эл гыч конференцийыш тӱвыра, туныктыш аланыште тыршыше, онаеҥ-влак доклад дене ушнат. Пырля сылнымут да йоча книга, газет, журнал-влакым конденна. Нуным «Марий Эл», «Кугарня», «Ямде лий» газет-влак, «Ончыко» журнал редакцийышт, Марий книга савыктыш, В.М. Васильев лӱмеш МарНИИЯЛИ, Республикысе калык усталык рӱдер, тӱвыра министерстве колтеныт, — манын Оньыжа Эдуард Александров.

«Вашке олаштына «Келшымаш пӧрт» калыкым вашлияш тӱҥалеш», — палемден конференций жапыште Красноуфимск олан мэрже Михаил Конев. 

Александр Бирюков марий калыкын илышыж деке тыгай тӱткылыкым ойырымыжлан Михаил Коневлан Марий Элысе тӱвыра министр Константин Ивановын саламлыме мутшым ойлен да пӧлекым кучыктен. 

«Марий юмыйӱла» теме площадкым Марий Элын рӱдӧ юмыйӱла ушемын вуйлатышыже Александр Бирюков да Свердловск областьын тӱҥ онаеҥже Леонид Канакаев вӱденыт. 

Александр Таныгинын «Марий еш, тукым вож» докладшым тудын полышкалышыже Галина Ласточкина лудын. Погынышо-влак тиде материалым тӱткын колыштыныт да тудым кумда тӱняшке лукташ йодыныт. 

Доклад гыч икмыняр тезисым савыктена: 

Акрет жапыште юмыйӱла почеш у ешым чумырымо годым каче ӱдырын ача-аважлан олным (выкуп) тӱлен. А таче мужыраҥме йӱла мондалтеш. Илыш у йӱлам, у шот-радамым шочыктен: самырык-влаклан суртым чоҥаш, озанлык погым улаҥдаш ача-ава-влак кок могырымат шке кумылын полшат. Шергакан пӧлек семын кузыкым пуат. Ожнырак кузык шотеш суртым, озанлык погым, чонан вольыкым пӧлекленыт гын, тений пачерымат, машинамат пӧлеклат. Тыгай пӧлек у ешыште шнуй арвер семынат аралалтеш да ончыкыжым йочан, уныкан кучемышкыже кусна. Ойырлымекат олным пӧртылташ огеш кӱл, тиде пеш кугу сулык.

Шке икшывына, уныкана верч пытартыш кече марте ме мутым кучена, нуным йоҥылыш шонымаш, тура ошкыл деч аралена. Йочана вий-куат але уш-акыл шотышто чӱдырак, эмганыше шочын гын, тугеже тиде мемнан, ача-аван проблемына. Тугеже ме тидым шке тукымвожна дене суленна, тидын нерген ме Ош Юмо ончылно мутым кучышаш улына. Шочшо йоча ӱмбаке титакым кусарыман огыл.

Айдемын шнуй порысшо: шке деч вара тукымым шуяш. Кугезына-влак ойленыт: кӧ шке почешыже насылым (потомкым) огеш кодо, тудо ош тӱня гыч кок гана кая. Икымше гана, кунам икшывым ок шочыкто. Кокымшо гана, кунам шкеже мландыш возеш. Лачак йочам шочыктышо гына шке урлык шӱлышыжым илышыште арален кода. Тыгай айдемын, уке лиймекыжат, эше шым тукымжо тудым шарнен кумалаш тӱҥалеш. 

Тыгак докладыште шым тукымын кугу вийже нергенат палемдыме. 

Леонид Канакаев: 

Коклаштына шуко шоям ышташ тӱҥалынна. Тиде мемнан тукымлан логалеш манын огына шоно. 

Памашым огына жапле, эрыкташ огына кошт — пӧртыштына кран гыч вӱд йога гын, молан тидым ышташ ман шонена. А кран вӱд йогымым чарна гын, куш эҥертена? Памашыш. 

Отыш кумалаш лекмым чарненна, но сар пуламырыш эргына ден шольына-влак логалмеке веле шижына, тиде мыланна кӱлеш. 

Пеш кугу потребитель лийынна. Пӱртӱс вий: кӱдырчӧ, волгенче да т. м. дечын лӱдмым чарненна. Тыге лийшаш огыл, пӱртӱсын икшывыже улына гын, ме тудым умылен илышаш улына. Шкланна кӱлеш годым веле Юмым шарналтена, а таушташ мондена. 

Темлем: 

1. Марий калыкын Юмо деке лишемме пагытшым чӱчкыдемдаш (калыкнан кажне йолтошкалтышыжлан: эрдене кынелмылан, кочкаш шичмылан, киндым поген налмылан да т. м.) Юмылан таушташ. 

2. Шкенан йӱлана нерген йоча-влаклан школышто туныктымаш пашам вӱдашлан тӱрлӧ йӧным кучылташ.

3. Свердловск областьсе ото-влакын реестржым ышташ манын верысе тӱвыра министерствыш йодмаш дене лекташ. 

Александр Бирюков шке ойлымаштыже Марий тӱняште юмыйӱлан кызытсе вержым ончыкташ тыршен. Тудо палемден, 2012 ийыште марий юмыйӱлан тамгажым пеҥгыдемдыме, но кызытат тӱрлӧ вере миен коштмо годым тудым шот дене кучылтдымым ужына. Тудын сӱретшым я пыштат, я кумыктат. А вет тамган кажне палыже кӱлешан, ю уверым нумалеш. 

Символышто йошкар геометрий фигур, а тӱрыштыжӧ шем тӱсан линий-влак каят. Ромбын покшелныже йошкар тӱс кечын символжым ончыкта, а ош тӱсшӧ – марий калыкын Кугуракше. Ужар треугольникым Мланде Ава семын ончыман, а кум нарынче тамга Шулыкым, Перкем, Серлагышым ончыкта.

Александр Васильевич Марий Элыште да марий калыкын тӱшкан илыме кундемлаштыже марий юмыйӱлам кучымо, кумалтыш-влакым эртарыме да лекше йодыш-влак нерген ойлен. 

Марий онаеҥ-влак шагал улыт, тидлан улшо онаеҥ куштымаш пашам наҥгайышаш, шке пеленже самырыкым туныктен шогышаш. 

Марий юмыйӱла ушем, марий онаеҥ-влак нерген южгунамже Интернетыште йоҥылыш, шоя увер вераҥдалтеш, садлан ме шкенан пашана нерген жапыштыже да шукырак ойлышаш улына. 

Федерал кӱкшытан ушемна лиеш гын, ме вес кундемлаштат (кушто онаеҥ уке але община пашам огеш ыште) пашанам вӱден сеҥена.

 Савыктыш-влакат шагал улыт, нуным ышташ манын грант пашаш чулылымын ушныман. 

Конференцийын кокымшо ужашыже марий калыкын тӱвыражлан пӧлеклалтше лийын. Тудым «Саскавий» марий ӱдырамаш ушем вуйлатышын алмаштышыже, Мер Каҥашын «Тӱвыра да этнобрендирований» комиссийын вуйлатышыже Галина Ширяева да Красноуфимск район Сарсаде кундем пӧлкам вуйлатыше, ты районысо марий калыкле тӱвыра автономийын вуйлатышыже Иван Роюков вӱденыт. 

Алексей Богданов, Свердловск область калык усталык полатысе калыкле тӱвыра пӧлкан вуйлатышыже: 

Свердловск областьыште чылажге 29 марий коллектив пашам ышта, южышт вашла палымат огытыл. 

Калык усталык полатыш проектым возен колташ лиеш. Тушто ятыр виктыш (направлений) уло. Эн тӱҥжӧ ида ӧркане веле. 

Кӧ ик гана Ага пайремыште лийын гын, эре толмыжо шуэш. 40 минуташ «келшымаш йыр» (хоровод) ӧрыктара, шкеж деке сымыстара. 

Галина Ширяева: Регистрацийым эртыше «Урал марий» регионысо марий калыкле тӱвыра автономий проект дене тӱрлӧ программыш ушнен сеҥа. Лийже тиде Президент грант (НКО-влаклан виктаралтын), але верысе кучемын программыже. 

Урал марий коллектив мыланна урал семже, койышыж дене шерге. Садланак шкендан могыр поянлыкдам арален, калыклан палдарыза. Вес кундемысе семым (олык марий, курык марий, пошкырт марий) тек тусо ансамбль-влак шуарат. 

Россий кумдыкышто 20 сай коллективлан грантым ойырат. Калык лӱмым нумалше фольклор ансамбль-влак шкештат материально-технический базым уэмдашлан тыршышаш улыт. 

Рита Тойшева, «Саскавий» марий ӱдырамаш ушем вуйлатышын алмаштышыже, марий эмлызе: Марий калык таза лийшаш. Таза лият гын, шке тукыметат таза лиеш. Шкеят муралтен кушталтымет шуэш, мер пашамат шукташ ямде улат. Садланак мер ушем-влак марий эмлызе-влак дене пашам ыштышаш улыт, тӱрлӧ мероприятийыш ӱжын, тазалык нерген умылтарымаш паша кайышаш: кочкышын пайдаже, арака-наркотикын эҥгекышт, прививкын вийже, кап-кылым яндарын кучымаш, спорт дене шуаралтмаш да т. м. Тыгай пашам «Саскавий» марий ӱдырамаш ушем наҥгаен шога. 

Тыгак мер пашаеҥ Зоя Дудинан «Муралте авай, марий мурым» брошюрыжым конференцийын участникше-влаклан пӧлеклен. 

Светлана Пехметова, «Марий Эл» газет тӱҥ редакторын алмаштышыже, Мер Каҥашын «Тӱшка увер йӧн да увер технологий» комиссийын вуйлатышыже могай кундемыште мыняр марий газет лектеш, тудын тиражше, альтернатив да электрон подписке нерген ойлен да марий-влакым газет-влакым налмашке ушнаш ӱжын. 

Газет дене пырля редакций ятыр книгам луктын шога. Регионышто илыше марий-влакат книгам лукмо годым мемнан деке эҥертат. Ятыржым таче тышке пӧлек шотеш кондымо. «Марий илем, лӱметым чын возем» книга ош тӱням ужын. Таче мый Свердловск кундемысе марий ял-влакын лӱмыштым вераҥдаш полшымылан таум каласем: Валерий Борисович Бакетовлан, Сергей Петрович Никитинлан, Елена Семёновна Аписаровалан (Александровалан) 

Иван Роюков марий тӱвырам вияҥдымаште кугыжаныш кучем дене пашам ыштыме нерген ойлен. 

Марий коллективым вес районышко але кундемышке ӱжмӧ годым районын тӱвыра пӧлкаже автобусым ок пу. Тиде тыланда молан кӱлеш, тендан обязанностьда огыл, — манын вашештат. 

Мер ушемна — тиде куштымаш да мурымаш огыл. Ме вет тӱрлӧ мероприятийыште лийын сеҥена, мастер классым, марий калык дене кылдалтше экскурсийым да моло пашамат наҥгаяш вийна сита. Садланак темлем: регионысо тӱвыра автономийлан туныктыш, тӱвыра министерстве-влак дене ойпидышым пеҥгыдемдаш да посна паша планым ямдылаш. 

Елена Апусева, Красноуфимск олаште «Марий касым» эртарыме дене палдарен. Тидын годымак тудо верыште марий тамадам куштымо нерген ойлен. 

Погынышо-влак тамадам веле огыл, тӱвыра аланыште пашаеҥ-влак огыт сите манын ойлышт. Тидын годым Марий Элыште улшо тунемме тӧнежлаш шинчымашым погаш, интернет гоч тӱрлӧ мастер класс-влакым вияҥдаш да моло ой-влакым резолюцийыш пуртышт.

 Кумшо теме площадке шочмо марий йылмылан пӧлеклалтше ыле. 

Тудым Валерий Михайлов шке возымо почеламутшо дене почо. Самырык рвезе Марий Карши ялыште шочын кушкын, тачысе кечылан кум почеламут сборникым савыктен луктын, шкеже Марий Карши школышто физикым да математик предмет-влакым наҥгая. 

Варажым мутланымашке «Марий йылме электрон кумдыкышто» лӱман доклад дене Валериян Васильев лӱмеш Йылмым, сылынымутым да историйым марий шанче шымлыше институтын пашаеҥже Андрей Чемышев ушныш. Шижалте, Урал марий-влак Андрей Валерьевичын ыштыме пашаж дене палыме гына огыл, а эскерат да пашаштат кучылтыт. «Компьютерыштыда марий буква-влак улыт мо?» «Улыт», — зал вашештыш. Чамананен каласыман, а Марий Элыште южо вереже ожнысо семынак йӧсланат. 

Земфира Небогатикова, У Торъял районысо Дмитрий Онар лӱмеш Токтарсола тӱҥ школын туныктышыжо, марий буква-влакым чын ойлаш туныктымо годым вашке ой (скороговорка) кӱлынак полша манын палемдыш. Погынышо-влак коклаштат тидын дене мастер классым эртарыш. 

Маргарита Егорова, Ачит районысо туныктыш пӧлкан информаций да методик пӧлкан вуйлатышыже:

Тачысе пашанам иктешлаш гын, каласыман: ме лач арален кертынна, вияҥден сеҥен огынал. 

Кажне классыште арнялан ик гана «Разговоры о важном» шагат уло. Тушто классный руководитель марий калыкын историйжым, тӱвыражым, йӱлажым ойлен сеҥа. 

Кеҥежым кажне школышто кечывал лагерь пашам ышта. Тушто йылме сменым пурташ лиеш. 

Воспитательный пашалан примерный планым пуэныт. Тушкат лӱмгече але марий пайрем-влакым эртарыме, сылнымутым лудмо да моло пашамат ушаш лиеш. 

«Наталья Венина дене пырля» марий йылме курсымат ме пеш тӱткын интернет гоч эскеренна. Таче шкежат мемнан деке толын да пашаж дене палдара. 

Марий туныктыш институт мыланна книгам савыктен колташ ямде, лач мемнан деч заказым веле вучат. Ме туныктыш мининстерствын полшымыжым вучена, заявкым иктеш поген колтат да тидлан оксам ойырат гын пеш кугу шӱкалтыш лиеш ыле. 

Свердловск областьысе туныктыш министерствылан Марий Элысе туныктыш да шанче министерстве дене ойпидышым пеҥгыдемдаш темлем.

Марий йылме дене регионысо олимпиадыште тений 12 икшыве шке вийжым терген. Йоча-влакын кумылыштым нӧлталаш, нунын шинчымашыштым кугемдаш манын курсым почман, Марий кугыжаныш университет мыланна полыш кидым шуялташ ямде. Лач окса роскот веле ончылнына чарак семын шогалеш. 

Шонена, тидымат этнокультурный образований виктыш дене возымо проект илышыш шыҥдарен кертеш. 

Икманаш, погынымаш кӱлешан да пайдале лийын. Конференцийын кажне лончыштыжо шижалте: специалист да литератур (учебник, программе да т.м.) огыт сите. Садланак, Урал курык коклаште илыше марий-влак полышым Марий Эл делегаций деч вученыт. Конференций жапыште ятыр ой, шонымаш, у паша йоҥгалте, ӱшанена тиде полыш семын лийын. Вет иктеш пырля гына, вашла эҥертен, марий илышнам ончыко наҥгаен сеҥена.

Адса родо-вылак, миен толын илена

Тӱжем ийым илена огыл вет…

Галина Ласточкина

С.Пехметован, А. Бирюковын фотошт