26-28 сентябрьыште Саранскыште (Мордва Республик) «Финно-угорские народы России и сохранение стабильности многонационального Российского государства» теме дене Российысе финн-угор калык-влакын V съездышт эртен. Тушто Российын тӱрлӧ кундемже гыч 50 наре марий еҥ лийын, 19-ше – Марий Эл гыч (эше ик мордва да кок одо). Чылажге элнан 40 регионжо гыч 200 наре делегат, 96 эскерыше да 25 уна чумыргеныт.

Мо таче финн-угор калык-влакым эн ончыч тургыжландара? Мутат уке, «илыше» йылмым тукым гыч тукымыш арален кодымаш. Тыгодымак кажне калыкын шочмо йылмыже илыже да тӱзланыже манын, тӱрлӧ йӧным кучылтман: мутлан, Интернетыштат финн-угор йылман сайт-влак лийшаш улыт. Этноспортымат, этнотуризмымат вияҥдыман. Теве «Финн-угор калык-влакын шӧртнӧ корныжым» ышташ лиеш. Еш воспитаний нерген мондыман огыл, вет лач тушеч калык тӱҥалеш. Кызытсе самырыктукым шинчымаш да паша нерген шонымыж годым йочам кушташ кӱлмӧ нерген шарнышаш. Тудо таза илышым чоҥышаш, шуко шочшым ышташ кумылаҥшаш да ача-авам пагален, кугуракым шотлен илышаш. Нине да эше ятыр моло йодышым пленар погынымаште, секцийлаште нӧлталыныт.

Марий кундем гыч мийыше-влак кажне секцийыште тӱрлӧ йодыш дене выступатленыт. А Съезд годым ныл секций пашам ыштен: «Язык. Наука. Образование»; «Культура. Литература. Современные информационные технологии»; «Здоровье. Демография. Семья» да молодёжь йодышым нӧлталше йыргешке ӱстел «Глобализация. Идентичность. Традиции».

Мо оҥайже, икымше пленар погынымаш годым финн-угор калык-влакын чолга еҥышт шочмо йылмышт дене выступатленыт, а чылан умылышт манын синхрон кусарымашым ыштеныт. Тыге Марий Оньыжа Анатолий Иванов шке марий ойыштыжо темлен: «Российысе финн-угор калык-влакын вес погынышт марте самырык-влак дене чолган пашам ыштыман, ӱдыр-рвезе-влак дене пӱсын шогышо йодыш-влак шотышто тӱрлӧ семинарым эртарыман. А шушаш погыным самырык-влакым шуарыме йодыш дене кылдыман». Да тудо, шкенан шочмо йылмынам, тӱвыранам, кугезе йӱланам йӧраташ да арален кодаш манын, самырык тукымым шочмо калыкым пагалаш туныкташ ӱжеш.

Самырык-влак шке могырышт гыч Российысе финн-угор калык-влак ассоциацийын (РФ-ысе АФУН) молодёжь «шулдыржым» ышташ темлат.

Съездын вес ужашыже: РФ-ысе АФУН-ын пашам виктарыше органжым сайлымаш. Тыге Ассоциацийым вуйлатышылан Пётр Тултаевымак коденыт. Тудо шкеже мордва, Саранск гыч. Алмаштышыжлан Марий Эл гыч тӱвыра, печать да калык-влак паша шотышто министр Михаил Васютинымак ӱшаненыт. АФУН-ын Советышкыже 45 еҥ пурен, тушеч – 8-ше марий: Киров марий-шамыч деч – Лариса Яковлева, Пошкырт деч – Павел Бикмурзин, Урал деч – Раиса Попова, Татарстан деч – Олег Третьяков, Марий Эл деч – Михаил Васютин, Анатолий Иванов, Валерий Мочаев да Эльвира Куклина. Ныл марий еҥ АФУН Советын презридиумыштыжо улыт : Васютин, Иванов (АФУН-ышто регион-влак кокласе кылым пеҥгыдемдыше йодышым виктарыше), Яковлева (грант-влак дене пашам ыштыше), Мочаев (увер-аналитике йодышым рашемден шогышо). Президиумышто чылажге – 16 еҥ. Тиде состав ик еҥлан шукемын.

Съездын тӱвыра программыжат шкешотан, оҥай лийын. Икымше кечын «Алёна Арзамасская» мордва национальный балетым ончыктеныт, да Мордовийын главаже Владимир Волков приёмым эртарен. Вес кастене «Финн-угор транзит: родо-тукым вашлиймаш» сымыктыш да калык усталык тӱнямбал фестивальын гала-концертше куандарен. Палемдыман: тушто чылаштым шке мастарлыкше дене Марий кугыжаныш университетын «Цармис» ансамбльже (вуйлатыше Славик Асмаев) ӧрыктарен.

АФУН 1992 ийыште шочын, тунам Российысе финн-угор калык-влакын икымше съездышт эртен. Кызыт Ассоциацицийын пӧлкаже 38 регионышто уло, 20 финн-угор да самодий калык-влакым уша. Марий Элысе пӧлкам Марий Оньыжан алмаштышыже Валерий Мочаев вуйлата. 2009 ий гыч финн-угор-влак утларак чӱчкыдын да кугу мероприятийлаште гына огыл, а посна кундемлаште вашлияш тӱҥалыныт. Мутлан, АФУН Советын погынымашыже Йошкар-Олаштат эртен. Тыгодым ятыр кӱлешан да тургыжландарыше йодышым каҥашеныт. Теве 2011 ийыште Нарьян-Марыште вашлиймаш деч вара ты кундемысе школлаште ненец йылмым тунемаш тӱҥалыныт. Тыгак ныл ий жапыште моло йодышымат каҥашеныт: перепись, йылмым да тӱвырам аралымаште СМИ-н верже, Йӱдвел калык-влакым аралыме шотышто инноваций йӧн-влак, Омск кундемысе финн-угор тӱвыра рӱдерым АФУН-ыш пуртымо, Пермь крайыште финн-угор калык-влак шотышто национальный политикым виктарыме да тусо финн-угор йӱла дене кылдалтше тӱвырам вияҥдыме нерген да шуко молымат. Шушаш ныл ийланат ончышаш йодыш, ыштышаш паша кӱжгӧ.

Автор: Эльвира Куклина.