Марий форумым иктешлен

 

 

Кылме тылызын 2-шо да 3-шо кечылаштыже Марий Мер Каҥаш Йошкар-Олаште Марий форумым эртарыш. Шыже сессийын пашашкыже Марий Элысе Виктер вуйлатышын икымше алмаштышыже Михаил Васютин, Марий Элысе Кугыжаныш Погын вуйлатышын алмаштышыже Анатолий Иванов, Марий Элысе тӱвыра, печать да калык кокласе паша шотышто министрын алмаштышыже Михаил Матвеев, Марий Оньыжа Эдуард Александров, Тӱҥ Онаеҥ Александр Таныгын, тыгак Марий Эл, Пошкырт, Татарстан, Одо да Угарман гыч мер толкынын чолга еҥышт ушненыт. Чылажге 137 еҥ.

1-ше кече

Форумын икымше кечыже «Марий сандалык» журналлан пӧлеклалтын. Журналын 10 ияш корныжым Мер Каҥаш вуйлатышын икымше алмаштышыже, «Марий сандалыкын» тӱҥ редакторжо Валерий Мочаев шергал лекте. Ондак Валерий Александрович журналын шочмыж нерген каласкалыш, моло изданий деч ойыртемже дене палдарыш. Чынак, «Марий сандалык» кок йылме дене леткеш, тудым чыла гаяк марий-влакын тӱшкан илыме регионлаш колтат да шуко фотосӱретан, «глянец» манме изданийым эре оҥай кидыште кучаш.

Тӱҥ редакторын палемдымыж почеш, лу ий жапыште 34 номер лектын. Журналыште тӱвыра илыш да лӱмлыеҥ-влак дене палдарыше, марий калыкын историйжым шергалше, кызытсе чолга еҥ-влакын илыш-пашам почын пуышо рубрике-влак улыт. А «Марий-влак Россий мучко илат» ден «Тиде мландыште илыме шуэш» рубрике-влак Марий Элысе да вес кундемласе ял илышым почын пуат. Сӱрет пеш моторын огеш кой. Тидым статьян вуймутшо гычак шижаш лиеш: «Грусть и надежды Кикнура» (2 № 2010 ий); «Трудный мёд Изиморки» (3-2010) – кок статьяжат Киров область нерген; «Овда каргыме ял / Тляково: заговорённая деревня», Пермский край (3-2011); «Пушкинские обручи», Киров кундем (4-2012); «Туман в Текловке» — о зыбком будущем деревни в Пермском крае (2-2013); «Тоншаево: Осеннее время. Сумеют ли нижегородские марийцы сохраниться под натиском глобализации?» (3-4-2017). Тугеже Россий кумдыкышто чыла огыл марий калык ласкан ила? Туге гынат марий-влак шке эртыкшым (историйым), йылмыжым, тӱвыражым да йӱлажым арален моштат. Тидын верчынак «Марий сандалык» тырша.

Кугу верым журналыште исторический блок налын шога. Историй наукын кандидатше Сергей Свечниковын палдарымыж почеш, «Марий сандалыкыште» историй дене кылдалтше 44 авторын 183 статья печатлалтын. Автор-влак утларакше XX-со курымсо историйым шымлыше статья-влакым возат. XVIII-XIX-ше курымсо да акрет годсо историйым почын пуышо статья-влак шагалрак лектыт.

Самырык-влаклан пӧлеклалтше блок нерген Марий Оньыжа Эдуард Александров каласкалыш. Тиде блокышто утларакше Марий самырыктукым слётын паша ончыкталтеш. 9 слётын илыш-корныжо 12 номерыште кышам коден. Луымшо слёт нерген лишыл номерыште лудаш лиеш. Самырыктукым слёт нерген возымо матерал-влаклан Эдуард Васильевич «визытаным» шындыш.

«Саскавий» лаштык-влак марий ӱдырамашын чонжым туржшо йодыш-влакым тарвата. Тиде рубрике дене «Марий сандалык» журналын редакторжо, «Ямде лий» газетын тӱҥ редакторжо Лидия Семёнова палдарыш. Лекташ тӱҥалме амалже тыгай: 2012 ийын шыжым «Саскавий» марий ӱдырамаш ушемын вуйлатыше Галина Степановна Ширяева тӱҥ редактор Сергей Витальевич Лоскутов лӱмеш серышым возен. Тудо палемден: 1930 ийлаште Марий автоном областьыште «Марий ӱдырамаш» журнал лектын. Тудо таче уке, а кӱлешлыкше моткоч шижалтеш. Тыге «Саскавий» блок икымше гана 2012 ийысе 4-ше номерыште лектын. Кугыт шотым ончалаш гын, «Саскавий» кажне номерыште 7-10 лаштыкым айла. Мужыр номер (1-2 але 3-4) лекме годым 12 страницат вашиялтеш. Тӱрыс журналын 11-13 ужашыже лиеш. Тиде шагалжак огыл.

Каласыман, конференцийыш погынышо уна-влак ятыр поро шомакым «Марий сандалык» журнал неген каласышт, тӱрлӧ темлымаш-влакат йоҥгеныт. Чыла ойым колыштмеке, конференций тыгай ойыш шуын:

1. Журнал редакцийын пашажым чынлан шотлаш
2. Журналым умбакыжат лукташ. Идалыклан ныл гана деч шагал огыл.
3. Журналлан электрон подпискым почаш.

2-шо кече

Форумын кокымшо кечынже Мер Каҥашын 2018 ийысе паша лектыш дене Оньыжа Эдуард Александров палдарыш.

«Отчётный жапыште кок марий форумым, кок пленумым да 8 вуйверын каҥашпогынжым эртарыме. Нунын повесткыш йылмым, тӱвырам, йӱлам аралыме да вияҥдыме йодыш-влакым пуртен шогенна. Марий калыкнажын тÿҥ шотышто ялыште илмыжым шотыш налын, ял калыклан келшен толшо йодыш-влакым ончен улына: идым / сентябрь тылзыште «Марий ял» концепцийын (программын) проектшым учёный-влак дене пырля возенна да вуйверыште лончыленна» — ойлыш Эдуард Васильевич.

Варажым Оньыжа марий форумым (тунамак пленумым) Киров олаште эртарен колтымо нерген каласкалыш: «Пашам кок кече ыштышна: икымше кечын «Киров марий: историй да кызытсе мер илыш» конференцийым эртарышна. Ондакше пленар кутырымаш лие, тушто вич витньыкым/докладым лудмо. Кокымшо кечын Марий Мер Каҥашын VI пленумжо лийын. Пленумышто Киров кундемысе Мер Каҥаш активын паша шыныкше/опытшо, самырык-влакым марий мер толкыныш ушымо, Мер Каҥаш вуйверыш вашталтышым пуртымо да туныктыш да самырык-влак дене паша комиссий-влакын вуйлаташышт шотышто йодыш-влакым ончымо».

Вуйвер погынымашыште тӱрлӧ йодыш-влак лончылалтыныт:

— Марий Эл Республикысе туныктыш тӧнеж-влакыште марий йылмым туныктымо паша шотышто,

— Марий Мер Каҥаш верысе активын X Погынын пунчалжым илышыш пуртымо паша шыныкышт нерген,

— Россий кӱкшытан X юбилейный Марий самырыктукым слётын лектышыже,

— Марий калыкын Кокымшо погынын 100 ияш юбилейже шотышто,

— Финн-угор калык-влак дене кылым пеҥгыдемдыме паша шотышто,

— Марий мер толкын-влак дене вашкылым кучымо да тудым пеҥгыдемдыме паша шотышто,

— Марий калыкын пайремже-влакым ямдылыме да эртарыме нерген,

— Талешке-влаклан шарнымаш оҥа-влакым ямдылыме шотышто,

— Марий Мер Каҥашын тистыжым/флагшым кучылтмо нерген.

«Икманаш, паша ятыр ышталтеш, чылажым ойленат от пытаре. Шукыж годым мероприятий-влакым Марий Элын тÿвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерстве да моло марий мер толкын-влак дене пырля ыштыме. Ончыкыжымат, йолташ-влак, ваш келшен да пагален илаш тÿҥалына гын веле мемнан калыкна тиде ош тÿняште эше ятыр курымым илаш тÿҥалеш!» — мучашлыш Марий Оньыжа.

Варажым исполком вуйлатыше Виктор Иванов Марий Мер Каҥашын 2019 ийлан паша кышкарын/планын проектше дене палдарыш. Мер Каҥашын да тергыше комиссийын еҥже-влаклан Оньыжа шке кундемыште палемдыме кугу мероприятий-влакын планым ямдылен, Мер Каҥашыш колташ темлыш.

Икымше йодыш дене тыгай пунчалым лукмо:

1 Марий Мер Каҥашын 2018 ийысе паша лектышыже нерген
Э.В. Александровын витньыкшым шотыш налаш да шуктымо пашам икмардалан шотлаш.

2. Марий Мер Каҥашын 2019 ийлан келыштарыме паша кышкарым пеҥгыдемдаш.
3. Марий Мер Каҥашын да тергыше комиссийын еҥже-влак теле/декабрь тылзын 25-ше кечыже марте шке кундемыште палемдыме кугу мероприятий-влакын темыштым mer—kanash@mail.ru электрон адресыш колташ.
4. Исполкомлан:

— пеҥгыдемдыме паша кышкарым Марий Мер Каҥашын да тергыше комиссийын еҥже-влак деке намиен шукташ;

— пеҥгыдемдыме кышкарым шуктен шогымо паша нерген тӱшка-увер йӧн (СМИ) да Марий Мер Каҥашын сайтше гоч марий калыкым палдарен шогаш.

5. Тиде пунчалым илышыш пуртымо пашам икымше оналмаш В. А. Мочаевлан ӱшанаш.

 

Варажым кокымшо йодыш деке куснымо: Марий Мер Каҥаш пелен чоҥымо комиссий-влакын кок ияш паша лектыш нерген (2016 ий, пеледыш – 2018 ий, шыжа тылзе жапысе). Мутым Туныктыш паша комиссийын вуйлатышыже, Вуйверын еҥже Лидия Иксанова нале. Лидия Геннадьевна каласыш, Мер Каҥаш пленум-влакын паша радамыштышт эре туныктымаш йодыш нӧлталалтеш, тӱрлӧ проблеме-влак каҥашалтыт. Теве икмынярже:

— Россий кӱкшытан Марий самырыктукым слётыш эре туныктышо але студент-влакым погаш тыршыме.

— «Шинчымаш кече» пайремым кертме семын марла эртарыме.

— «Марий Эл Республикысе туныктыш тӧнеж-ввлакыште марий йылмым туныктымо шотышто» йодышым каҥашыме (2017 ий, 24 январьысе Пленум).

— «Марий Мер Каҥаш ден Марий кугыжаныш университетын пырля пашам ыштыме кылышт» йыргешке ӱстелым эртарыме (2017 ий, 17 май).

— 2018 ийын Марий форумын шошо сессийже Киров олаште эртаралтын. Чынже денак, шуко кочо йодыш шочын: школлаште марий йылме туныктымо кышкар гыч йомеш, регион-влакыште мари тунемше-влакын чотышт изимеш, мари туныктышо-влак огыт кӱл. Но тыштак каласен кодаш кӱлеш: «власть» мыланна тиде огеш кӱл огеш ман, полшаш кӧна. Ачашт-аваштлан огеш кӱл гын, «власть» виеш кузе полшен кертеш?

— 2018 ийын 13 августышто ик эн йӧсӧ йодыш каҥашалтын. Тудо рушлаже тыге йоҥга: «Об изменениях в законодательном пространстве Российской Федерации, имеющих отношение к образовательному процессу в учебных учреждениях Республики Марий Эл».

         Тачысе кечылан 7948 тунемше марий йылмым шочмо йылме семын тунемеш, кугыжаныш йылме семын – 35977 йоча, ИКН предмет дене интегрированно – 20878. Чылажге 64803 – тиде 85,1%. Ӱмаште 88,7%. 3,6 % йомдарыме. Чылажге 247 школ уло гын, 84 школышто марий йылмым шочмо йылме семын тунемыт. Ситуаций критический огыл, палемдыш Лидия Геннадьевна. Марий Эл — ик эн шотеш толшо регион, кушто марий йылмым аралымаш йодыш эре шукталтеш.

Тӱвыра паша комиссийын вуйлатышыже Наталья Пушкина ятыр мероприятийым эртарен колтымо нерген каласкалыш. Тыгак кум мульфильмым войзымо, Марий йылме учебник-влакым PDF формат дене лукмо дене палдарыш. Кызыт тест-влак ямдылалтыт, верлаште творческий лабораторий-влак эртаралтыт, палемдыш Наталья Васильевна.

Бизнесъеҥ-влак дене паша комиссийын вуйлатышыже Валерий Мочаевын мутшо почеш, оксам погаш кум корно уло: полыш, проект паша, «Пеледыш пайрем». «Шӱдӧ марий – шӱдӧ пӧлек» акцийым эртарымаш поро йӱлаш савырнен.

Кокымшо йодыш дене тыгай пунчалым лукмо:

1. Марий Мер Каҥаш пелен чоҥымо комиссий вуйлатыше-влакын уверыштым/информацийыштым шотыш налаш.
2. Самырык-влак дене паша комиссийын да ял илыш паша комиссийын информацийыштым вуйверын толшаш заседанийыштыже колышташ.
3. Тиде пунчалым илышыш пуртымо пашам терген шогышо еҥлан икымше оналмаш В.А. Мочаевым палемдаш.

 

         Кумшо йодыш тыге йоҥгыш: Марий Эл Республикысе туныктыш тӧнеж-влакыште марий йылмым туныктымаш. Вуйверын еҥже Лидия Иксанова докладым лудын пуыш. (Тиде витньык/доклад тиде сайтыштак пеленлалтеш – Редакций)

Кумшо йодыш дене тыгай пунчалым лукмо:

1. Чыла ойлымым шотыш налаш.
2. Марий Мер Каҥашын еҥже-влаклан тӧртыкыш/законыш пуртымо вашталтышым ача-ава-влак деке намиен шукташ:

— самырык ача-ава дене умылтарыме пашам сайынрак эртараш;

— туныктыш тӧнеж-влакышке миен кошташ (педсоветышке, ача-ава влакын погынымашышке, тӱрлӧ мероприятийышке);

— тӱшкка увер йӧн (СМИ) гоч умылтарымашым эртарен шогаш;

— тиде йодышым тарватыме мероприятий-влакын пашашке ушнен шогаш.

3. Волжск оласе школлаште марий йылме туныктымо пашам 2019 ийын 1-ше квартал жапыште ончал лекташ.
4. Тиде пунчалым илышыш пуртымо пашам вуйлаташ В. А. Мочаевлан да Л. Г. Иксановалан ӱшанаш.

 

М.Скобелевын фото-влак.