Админ (Йошкар) деч: Тиде авторын тичмаш статьяже.

 

Марий Эллан 100 темме вашеш / К 100-летию Марий Эл

Ушнымаште – кугу вий!

Марий калык илалеш, моло калык лоҥгалаште ош тамгала коялеш

        (Марий калыкын автономийже: 1920 ий гыч 1936 ий марте)

1919-1920 ийлаште марий йылмыш «автономий» мут толын пурен, тудо тылзе гыч тылзыш эре утларак шарлен. Тиде палыдыме шомак, коеш, кугезына-влаклан ала-могай юзо виянла чучын. Тудо илышыш пурен шуэш гын, шоненыт нуно, ме чыланат ик кугу ешыш ушнена. Тыште каласыман, 1920 ий марте марий-влакын илыме шуко волость ден уезд Озаҥ, Вятка да Угарман губернийлашке пуреныт. Шаланен илыше калыкнан иктыш чумыргаш шонымо кумылжым поэзий йӧн дене эн ончыч, 1920 ий кеҥежым, С. Чавайн ончыктен. Тунам тудо ожнысо «Ото» стихышкыже латкуд корным ешарен:

Ладыра пушеҥге лоҥгаште ош марий

Кава юмылан кумалын шога.

Чылт-чылт кӱртньым марий пералта,

Ош лум гай пондашыжым

пурла кидше дене ниялта:

— Кугу юмо, калыклан ласкалыкым пу,

Чла тӱнялан тыныслыкым пу!

Йырваш пеледыш пеледеш,

Сылнын, тамлын ӱпшалтеш.

Тӱрлӧ-тӱрлӧ чонанже, куанен,

тӱняште лӱшкалтеш.

Марийын кумалмыже

вашке ынде шуэш:

Марий калыкат, ушнен,

ласкан илаш тӱҥалеш.

Тиде ужашым поэт 8 июльышто серен.

Икмыняр кече гыч Чавайн «Марий калык илыже» лӱман у почеламутым возен. Тушто манын: совет кучем мыланна шке шот дене илашна эрыкым пуаш лиялын, ямдылалташ шӱдалын. Да умбакыже:

Марий-шамыч, ушныза, ушнымаште – кугу вий!

Ынде ончык те лекса, лӱдын-вожыл ида кий!

Кок почеламутшат июль кыдалне «Йошкар кече» газетеш лектын.

Тунам Юл кундемын марий илыман волостьлаштыже (20 утла вере) автономий нерген йодышым тӱшкан каҥашеныт. Шонымаш  чыла вере икгай лийын: «Марий калыклан автономий кӱлешак, тудын верч чот кучедалман!» 20 июльышто Озаҥыште уло Российысе марий коммунист-влакын икымше погынышт (конференцийышт) почылтын, тушто тӱҥ верым автономий нерген йодыш налын. Лукмо пунчалыште возалтын: «Признать целесообразным и необходимым образование Марийской автономной административной единицы».

      …С. Чавайн «Марий калык илыже» почеламутшылан редактор-влак вараже «Поро увер» лӱмым пуэныт, текстшымат изиш «ачаленыт». Автор тыге возен улмаш:

Тӱрлӧ вере Россияште

Марий калык илалеш,

Моло калык лоҥгалаште

Ош тамгала коялеш.

Ожно годым патыр калык

Кызыт ила тӱлыжген,

Ожно годым чумыр илыше

Кызыт йырваш шаланен…

Нине кандаш корнышто гына шым вере тӧрлымӧ але мутым вашталтыме.

Кужун вучымо пиал 1920 ий 4 ноябрьыште толын: ВЦИК ден Совнарком Марий автономный областьым ыштыме нерген декретым луктыныт. Куанле увер Чарлаште кум кече гыч иже пале лийын: 7 ноябрьыште, Октябрь революцийын кумшо идалыкшылан пӧлеклалтше погынымаште, Совнаркомын телеграммыжым лудын пуэныт. Погынышо-влак тиде чапле уверлан телеграмме денак вашештеныт, тушто эн кугу таум В. И. Ленинлан каласеныт. Тудо кечынак С. Чавайнын «1920 ий 7-ше ноябрь» почеламутшо шочын. Поэт возен:

Мӱндыр огыл, чак шуэш,

Вучымына ынде тольо:

Марий область коялеш,

Ямде лийза, иза-шольо!

Варарак, 25 ноябрьыште, Марий автономный областьын чекше да рӱдыжӧ рашеммеке, поэтын чоныштыжо вес мураршаш тӱзланен:

Марӹвлӓ, марий-влак, марий-шамыч,

Марий лӱмыш чылан погынена,

Юл, Сура, Кама вӱд йогыма гыч,

Марий калык, иктыш ушнена…

«Марий калык, тый куане!»

1921 ий 5 январьыште ВЦИК президиум МАО-н вуйлатыше органжым, вич еҥан Ревкомым, пеҥгыдемден. Председатель Иван Петровын вуйлатымыж почеш комитет МАО-ш ушаш палемдыме уезд ден волостьлам шке шулдыржо йымак чумыраш пижын. Чавайн тидын шотыштат шӱм ойжым тунамак, 12 январьыште, каласен: «Марий калык, тый куане: Марий область почылто!»

Шернур педтехникумышто тунемше Шабдар Осып февральыште «Йывырте!» стихым серен да Бирск (Пӱрӧ) оласе «Маяк» газетыш колтен:

Эй, шӱмбелем, йывырте,

Таче тыйын пайремет!

Ынде тыланет почылто

Шке Марий кундемет!..

Такше МАО эше почылтын огыл улмаш. Тидлан пӧлеклалтше пайрем Чарлаште 1921 ий 1 мартыште лийын. Автономий шочмо кечым умбакыжат, 1931 ий марте, эреак ты кечын палемденыт. Вара (1960 ий марте жаплан) пайрем кеҥеж жапыш куснен. Да теве молан: 1921 ий июньышто МАО-со Совет-влакын икымше съездышт лийын. Тушто облисполкомым да пашам виктарен шогышо моло органлам ыштыме. Чавайнын ты съезд лӱмеш возымо мурыжо Шабдарын шомакшым ушештарен:

Марий шемер, йывырте,

Таче тыйын пайремет,

Шӱм-кылетым лывырте,

Поро тольо тыланет…

Посна илаш огеш лий,

Чылан иктыш ушныза.

Ушнымаште – кугу вий,

Ушнен, келшен илыза!

Тылеч посна Чавайн эше телымак «Автономий» пьесым возен да «Йошкар кече» газетеш (кум номереш) савыктен. Тыште Марий, Жап, Акыл, Октябрь, Сылне, Март, Чап да Автономий литератур герой семын ончыкталтыныт. Автономий ойла: «Марий, ужат, могай илышым мый тыланет кондышым!..» Чап ешара: «Пролетарский революций шӱдымӧ почеш мемнан дек Автономий толын… Кужу ӱмыран, виян лийже Марий деке толшо Автономий!»

«Автономий» тунамак Марий театрыште шындалтын (режиссёр А. Янаев).

Илыш саман МАО-лан вигак кугу туткарым конден: 1921 ийыште кукшо игечылан кӧра киндат, вожсаскат шочын огытыл, йырваш чодыра йулен, тӱжемле еҥ шужен илен але кӱчен коштын. Тиде азап совет погынын пашажым лугыч ыштен: эн кӱлешан пунчал-влакым лукмек, делагат-влак Чарла гыч вигак чодыра пожар ваштареш кучедалаш каеныт.

Но шемер калык сай вашталтышлан ӱшанен илен. Марий автономийын икымше идалыкшым пайремлаш погынышо-влакым Тихон Ефремов, марий гимнын авторжо, «Первый март пайрем (Марий калыклан)» почеламут дене саламлен:

…Эй, шӱмбелем-шамычем!

Таче тендан пайремда.

Тиде мыйын шомакем –

Тока налме уверда.

Историйдам налылдалын,

Ожсым лудын ончалза.

Уш дене сайрак шоналын,

Тудым ыҥлен налдалза.

Ял марийышкат легылдалын,

Кутыралтен колтыза.

«Тиде мемнан илыш кечын

Пиал тольо» малдалза!

Тачысе кече тыланда

Область почмым ончыкта.

Ончык тендан ӱмырда

Чевер кечым ужыкта.

МАО-н кокымшо идалыкшылан Марий театр «Ямблат кӱвар» спектакльым ямдылен. Тудым ончаш 1923 ий 28 февральыште чыла кугу вуйлатыше толын. Кок талукаш ошкыл нерген докладым колыштмек, шочмо калыклан эн кугу суапым ыштыше еҥ-влакым саламленыт. «Эн ончыч Чавайн йолташым ӱжын луктыч – чоным тарватыше шуко марла почеламутым да марий спектакльлан шомакым пеш келыштарен возымыжлан, — серен «Йошкар кече» газет. – Чавайн йолташ калык ончык лектын шогале да вуйжым савалтыш, а чыла калык рашкалтыме гае кидшым совалтен колтыш».

Чавайн деч вара тыгаяк пагалымашым ончыктеныт И. С. Палантайлан, «Ипон марий» В. М. Васильевлан, Ф. Е. Егоровлан да Т. Е. Ефремовлан. Тунам Ефремов «Йошкар кече» редакцийыште пашам ыштен, тудат пайрем кас нерген возен: «Тиде спектакльыште чылажат койо: марий Семыкат лие, кӱслежат, шӱвыржат, мурымыжат, куштымыжат лекте… Кӱчыкын каласымаште, спектакль пеш чаплын лекте. Туге лекмыж дене марий-шамычын чоныштым йылт тарватыш. Чыла моло-шамычат пеш йӧратышт, моктышт».

Лач ты спектакль деч вара самырык марий юрист Василий Дмитриев «Йошкар кечыште» возен: «Шке ойжо дене, тошто марийын илышыжым тӱс ончыктымо (воштончыш) гае ончыктымыж дене тудым («Ямблат кӱварым») «классическая драма» манаш шотлан толеш. Чавайнын возымо ӱнаржым Пушкинын дене таҥастараш лиеш».

Каласаш кулеш, тунам МАО-што мер-политик илыш чотак пудыранен. Москон колтымо еҥже Н. И. Ежов («Изи Миклай») ВКП(б) Марий обком секретарьлан улыжат пел талук – 1922 ий февраль гыч октябрь марте – пашам ыштыме жапыште чылажымат луген шуктен, Марий областьым ыштымашке эн кугу надырым пыштыше еҥ-влакым верышт гыч кораҥдыктен.

                                       Визымше да луымшо идалык

Толын шуын 1926 ий. Икымше юбилейым – МАО-м почмылан вич ий темме кечым – ушеш кодшын эртарен колташ кӱлын. А чапле концерт деч посна могай пайрем кас? Облисполком председатель Николай Бутенин Иван Палантайым шке декше ӱжыкта. Тудо тореш ойлаш тоштын огыл, но мо-кузежым луктын каласен: «Кызыт черле улам, ӱнарем ялт уке».  Вуйлатышын вашмутшо военный приказ гай пеҥгыде лийын: «Хоть умри, но концерт приготовь!»

Композитор уло вийже дене пашалан пижын да чапле концертым ямдылен. Але марте тыгай пайремым оласе Калык пӧртыштӧ (Нардомышто) эртареныт гын, 1926 ийыште Карл Маркс уремыште Марий театрлан мотор полатым чоҥен шуктеныт. Палантай ты пайремлан кок сылне мурым — «Кӱсле» ден «Йывырте» — возен. Нунат, моло муро-влакат путырак виян да сылнын йоҥгалтыныт. Тиде татым В. Мухин-Сави вара тыге шарналтен:

       «Теве «Кусле», теве «Изи нурет-тумерет», теве «Вӱдшӧ йога»… Муро шолеш, куатлын йоҥга… Чонем кӱрлын кайыш, шӱмем тодылто. Ой, калтакшат! Могай кугу шонымаш дене тиде мурым шонен луктыныт гын?! Ныжылгын, ойгырен, кадыргылын-кугыргылын, шинча ончылнем айдеме илыш коеш. Чытен шым керт, куанымем дене шинчавӱдемат лекте… Эх, Палантай! Тыйын шӱм гычет марий музык куатлын ылыж кайыш!»

Вес кечын Палантайын хоржо тыгаяк концертым МАО-со Совет-влакын 5-ше съездышкышт толшо-влаклан ончыктен. Пытартыш номер, «Кӱсле» муро, йоҥгалтмеке, делегат ден уна-влак «театрым сӱмырышашла» совым кыреныт. А вара сценыш писатель да мер пашаеҥ Иван Романов-Одар куржын лектын:

— Йолташ-влак! Мом ме кызыт гына колна?! Кушто улына?! Могай пиал! Мыланна тыгай куанымашым кӧ пуэн? Куанымат, пиалымат луктын пуыш Иван Степанович Палантай!

В. Мухин саде кас нерген шомакшым тыге иктешлен: «Тидын деч вара Палантай марий калык чонеш чинче семын чеверын пижын шинче. Палантай курымашлыкыш савырныш».

           Тылеч вара вич талук эртен. Толын шуын 1931 ий, МАО-м почмылан тунам лу идалык темын. Тунам пайрем икымше гана кеҥежым, 15 июньышто, шочмын, эртаралтын. Тиде кечын «Правда» рӱдӧ газет облисполком председатель Максим Львовын «10 лет социалистического строительства в Марийской автономной области» статьяжым савыктен. Тудо изижак огыл. Тӱҥ шонымашыжым икмыняр ой рашемда: «10 лет назад из самых отсталых частей Казанской, Вятской и Нижегородской губерний организована Марийская автономная область… Свой 10-летний юбилей МАО празднует в разгар великой социалистической стройки. На основе систематического и неуклонного проведения в жизнь генеральной линии партии Марийская автономная область из отсталой, аграрно-сырьевой превращается в индустриально-аграрную».

Львовын статьяж гыч икмыняр цифр ден фактым ончыктена. Эртыше ийлаште Йошкар-Олаште электростанцийым, электровакшым, ӱй ден кермыч заводлам, Красногорский посёлкышто кум раман чодыра заводым пашаш колтымо. Ончыч кресаньык озанлыклаште улыжат 5930 плуг лийын гын, ынде 53 тӱжем марте ешаралтын. Да вашке плуг кӱлдымашыш савырна – Оршанке селаште областьлан икымше МТС-ым почмо, тудын 30 тракторжо уло. Кызытсе вичияш мучашлан чылаже 8 тыгай станций лиеш. 14 техникумышто 1534 еҥ тунемеш, тушеч 66 процентше – марий. Кадрым тыгак кок совпартшкол, 6 ФЗУ, 9 профшкол ямдылат.

Пайрем кечын, 15 июньышто, Йошкар-Оласе Революций площадьыште митинг лийын. Шуко еҥже кидеш йошкар тистым, плакатым, транспарантым кучен толын. Тыште совет жапыште Марий кундемын уэм кушмыж нерген ятыр поро шомак йоҥгалтын. Погынышо калыкым канде кава гыч самолёт саламлен, тудын шулдырешыже «Марийский трудящийся» манын возымо улмаш.

Вара пайрем Марий театрыш куснен, тушто облисполкомын юбилей сессийже лийын. Кӱчык каныш эртымек, сценыш «Чодыра лушка» драмын геройжо-влак лектыныт. Спектакльым пьесын авторжо С. Чавайн шынден.

Тиде кечылан лӱмын шонен ямдылыме лозунглаште (чылаже 32 лийын) Марий областьын лишыл жапыште шуктышаш паша программе ончыкталтын:

     «Мы отстали технически от передовых стран лет на 50. Мы должны пробежать это расстояние за 10 лет. Да здравствуют большевистские темпы!

      Социалистическое соревнование и ударничество обеспечивают выполнение пятилетки в четыре года. Да здравствует юбилейный призыв ударников!

       Выше темпы подготовки кадров национального пролетариата! Дадим новые сотни и тысячи мари техникумам и вузам!

    Долой шымакш, сороку и шарпан! За новый, здоровый быт!..»

Олык Ипайын «Юбилейлан» стихше чыла нине ӱжмашлан келшышын йоҥгалтын:

Эй, МАО!

Революцийын вийже дене

Тые, тые шочынат.

Йолген лекше эрык кечын

Эрык эргыже улат!

Пызырналтше, орлык ужшо калыклан

Октябрь эрыкым конден!

Тыланет, эрык эрге, лу ий темын,

Лу ий темын,

Ончык кайыше, волгалталше

Маркундем!..

Ме – ударне заводлаште,

Ме – ударне шахтыштат.

Ме – ударне фабриклаште,

Ме – ударне пасуштат!..

МАО олмеш – Марий АССР

МАО-н 15-ше идалыкше элна мучко СССР у Конституцийын проектшым каҥашыме дене иктеш толын. Проектыште возалтын улмаш: у Тӱҥ Закон почеш МАО автономный республикыш савырна. Ойлыманат огыл, тыгай вашталтыш лийшашым чыланат моткоч куанен вашлийыныт. Шабдар Осып Марий АССР-ым кужун вучымо уна, эсогыл оръеҥ дене таҥастарен, тудым чаплын вашлияш калыкым ӱжын. Да стихшымат «Вашлиймаш» манын лӱмден:

Ой, моткоч йывыртен шӱм-чонем…

Могай мут дене стихым турлаш?

Могай сем ден мый таче мурем,

Шушпык йӱкым кузерак мушаш?

Марий калык, мотор кече гай,

Куаналын, Республик дек лек!

Вӱден пурто оръеҥым тый сай,

Вӱчкен шынде тӧр верыш, покшек.

Ӱдыр-шамыч, пеледыш гай чийыза

Да пеледыш дене лекса налаш!

Иза-шольо, те ик еҥ гай раш

Чучкалтен тавалташ ямде лийза!

Эй, Эшпай, чот оҥаре кӱслетым,

А Чавайн, тый возалте поэмым.

Таче кече – кугу пайремна,

Шошо кече гай модшо шӱмна…

Чавайн поэмым, «Сталинлан» лӱманым, чынак серен, тудыжо Шабдарын «Вашлиймашыже» дене ик кечын, 1936 ий 21 июньышто, «Марий коммуна» газетеш лектын. Тыштат кугу куан раш шижалтын:

Вет у Конституций пеш шерге

Пӧлекым пуа марийлан.

У илыш, адак чот чеверге,

Улан ий марий калыклан…

Тиде номерыштак МАО-со шемер-влакын Сталинлан тауштен возымо письмашт савыкталтын. Тушто пашаж дене чапланыше шуко еҥын, ты шотыштак орденым сулышо икымше вич пашаеҥын (Г. Игнатьевын, И. Трофимовын, К. Ивановын, К. Мочаевын, П. Андреевын), академик В. Мосоловын, писатель-влак С. Чавайнын, О. Шабдарын, М. Шкетанын лӱмышт ушештаралтыныт. Ты серыш йымалан 200 тӱжем еҥ кидшым пыштен манын каласыме.

Йошкар-Олаште пайрем ныл кече шуйнен. Тушко ятыр моло уна дене пырля РСФСР Совнарком (правительстве) председатель Д. Е. Сулимов толын. Облисполкомын юбилей сессийже 21 июньышто кастене почылтын, эрлашыжым кокымшо заседаний лийын. Исполком председатель И. П. Петров лу талукаш корно нерген докладым икымше кечын марла да эрлашыжым рушла ыштен. Марий литературын уэмше сынжым лӱмын ямдылыме «Сылнымут аршаш» антологий ончыктен.

Пайрем водын (ончычсо кечын), 20 июньышто, «Марийская правда» газетеш «Марийская опера» увер лектын: «Облисполком поручил областному отделу народного образования привлечь композитора Эшпая и писателя Чавайна к разработке практических мероприятий по составлению марийской оперы. В первых числах июля облисполком рассмотрит эти мероприятия и тогда же будет начата работа над созданием оперы».

Жал, тиде сай шонымаш шукталтде кодын. 1937 ий 17 октбрьыште Маргосиздатыш погынышо писатель-влак «Марий оперым возымо нерген» йодышым каҥашеныт, но паша тидын деч умбакше каен огыл.

14.130 знак

«Чоткар патыр мур»

МАО-н Марий АССР-ыш савырыме куанле кечым вашлияш ямдылалтме паша 1936 ий шошымак тӱҥалын. 18 апрельыште ВКП(б) обкомышто Сталинлан серышым возымо шотышто совещаний лийын. Тудым комвузын (Кӱшыл ялозанлык школын) ректоржо Саратовцев почын да вӱден. Погынымаште В. Мухин, А. К. Эшкинин, М. Калашников, И. Романов, Макаров, А. Эльчибаев, Г. Голубкин, П. Карпов ойленыт. Иктешлыме шомакым Саратовцев каласен:

        «Надо написать письмо так, как хотел бы написать его колхозник. Поэтому из этого вы сами делайте вывод: работа предстоит большая и для того, чтобы приступить к этому письму, надо составить план о том, что мы хотим в письме сказать… Срок нам дан такой: в апреле месяце это письмо должно быть принято. Поэтому сейчас мы должны разработать план этого письма и представить его в бюро обкома, потом по этому плану мы и начнём писать письмо. Чтобы организовать это дело, надо кому-то поручить в определённый срок составить план этого письма. Этот план должен предусмотреть и размер письма. Потом предварительно мы соберёмся, рассмотрим этот план, и только тогда можно будет представить его на утверждение обкома.

Я думаю, что надо поручить составить план письма следующим товарищам: Карпову, Мухину, Чавайну, Шабдару, Эльчибаеву, Олык Ипаю, Игнатьеву. Срок – 25 апреля сего года».

Ӧрат веле – кузе чот вашкаш логалын тиде моктеммурым ямдылыше-влаклан (а возеныт тудым С. Чавайн, О. Шабдар да Олык Ипай). Совещанийын протоколыштыжо иктым, эн кӱлешаным каласыме огыл: письмам стих дене возыман улмаш. Но тидлан жап моткоч шагал пуалтын. Планым ик арня гыч, 25 апрельлан, ямдылен шукташ палемденыт. Да саде тылзыштак письмажымат серен шукташ кӱлын. Тидын нерген Шабдар Осып 1937 ий 9 мартыште лийше ик погынымаште кӱчыкын каласен коден: «Вот в прошлый раз освободили нас от других работ на 5 дней, и мы написали письмо тов. Сталину». Тидымак Писатель ушем председатель П. Карпов ВКП(б) Йошкар-Ола горкомлан изиш варарак, 2 апрельыште, возымо письмаштыже ушештарен: «Бригадой писали письмо Сталину в стихах (для съезда Советов МАССР), Чавайн взял ту часть, которая на основе фольклора воспевает старину».

Мо-гынат, ӱшанен пуымо пашам поэт-влак жапыштыже шуктеныт. Но кидышт йымач лектын вождьлан таум ыштыме тыглай серыш огыл, а марий калыкын илыш пӱрымашыжым почын пуышо эпический поэме. Тудлан «Чоткар патыр мур» лӱмым пуэныт. Моско гыч ӱжмӧ поэт-влак Константин Симонов ден Евгений Долматовский поэмым тугак писын рушлашке кусареныт. Тунам облисполком председатель И. Петров каласен: «Письмо это будет приниматься на съезде Советов Марийской АССР 25 марта 1937 года, где будет обсуждаться и утверждаться Конституция МАССР».

Поэме оҥартыш (запев) да кум мур гыч шога. Тудо тыгай мут дене пыта:

Марий республикын у лӱмжӧ ден

Колтат тылат ты мурым пӧлеклен

Сергей Чавайн, Шабдар, Ипай.

Рифмылан кӧра рушлаште автор-влакын верышт изиш вашталтын:

От имени Республики Марийской

Тебе приносят эту песню в дар

Сергей Чавайн, Олык Ипай, Шабдар.

Марий АССР-ын Конституцийжым (а МАО-н шкенжын Тӱҥ Законжо лийын огыл) 1937 ий мартыште огыл, 21 июньышто иже пеҥгыдемденыт. Тиде жаплан «Чоткар патыр мурым» сайлан шотлаш да Москош колташ нимогай негызат кодын огыл: кум автор кокла гыч кокытшо тюрьмаште шинчен, кумшыжо гына, Олык Ипай, эрыкыште лийын. 10 августышто тудымат петыреныт.Чыла тидлан кӧра кум мурпатырын серыме поэме архивеш лакемын. Тудын кушто кийымыжым 1991 ий марте нигӧ пален огыл, сандене «Чоткар патыр мурым» йомшылан шотлаш тӱҥалыныт (чын, рушла текстым Ким Васин 1960-шо ийлаште Москосо ик архивыште муын).

«Порволышо» поэмым верешташ да тудын икымше лудшыжо лияш пиал мылам логалын. Да мо оҥайже – «Чоткар патыр мур» поэме Йошкар-Оласе архивыштак киен улмаш. Тудо изиак огыл – машинке дене печатлыме 27 странице. Тыште Ленин, Сталин, Пугачёв, Разин, тыгак совет власть верч кредалмаште чапланыше землякна-влак М. Товашов, А. Захаров, П. Власов, С. Речкин, В. Быстряков, тынысле пашан орденан геройжо-влак П. Андреев, К. Иванов, Г. Игнатьев, К. Мочаев, И. Трофимов ушештаралтыныт.

Таче лудат да туге чучын колта, пуйто кундемнан кадыр-кудыран корныж нерген кум мурызын каласкалымыштым шке пылыш дене колыштат:

…Чымалте той кыл, мӱгыралте тораш,

Мурсемже йоҥгалте эл мучко пеш раш!

Пожалте тӱня: тарванале пушеҥге,

Лӱҥгалте Элнет, кычкырале шалеҥге,

Пелвек ниялалте у нурышто озым,

Ош ӱдырын кид гыч тӱрмеҥге камвозо,

Рвезе марий кораҥдале оръеҥжым,

Шем пырдыж гыч кидыш нале йоҥежым.

Каят, Элнет серыш тӱшкан погынат,

Чоткарын шӱгарым ончат чыланат.

Кӱ курык тарваныш, вишеме шӱгар,

Вынем гыч кынелын, ончале Чоткар…

«Шарла марийын ямле муро семже…»

Эртыше 15 ий жапыште илыш уэм толмым автор-влак шошо еда пӱртӱс тӱзланыме дене таҥастареныт:

Мотор чодыраште пеш мотор пушеҥге,

Могане сылне, чылт ончен от тем.

Куан ден чодыра тыге кушмеҥге,

Моткочак сылнын мланде тӱзланен.

Пиал кунаре тыште, эрык дене

Шукертсе шонымаш волгалт шарлен.

Могай поян чодыра! Элна ужаргыш!

Пытен яҥгар кашка ден пич оргаж.

Чодырасе опкын ынде ялт пытарыме,

Моткочак йоҥгыдо илаш, шӱлаш…

Ужат тый пӱнчым, кожым да ваштарым,

Мура у мурым чодыра йырваш.

Мемнан пычкемыш, чашкеран элнаже

Пеледыш садыш савырна йоҥгалт…

А могай куанле лийын совет пагытыште марий еҥын мурыжо!

Ойган мур йӱк олмеш, кумдан йоҥгалтын,

Чашкерыш толшо шошо шӱшпык семын,

Кугу Юл вӱдтолкын семын талын,

Шарла марийын ямле муро семже,

Пеледын лектын тыйын шӱм гычет,

Мемнан у кече – тыйын илышет!

Мыняр ий пикталтын мур киен!

А кызыт тудо тул гай ылыжын йӱла!

Эр кече гай волгалтше Пушкин гений

Мемнан ден ныжылгын ойла марла.

…Совет Ушемысе калык-влак коклаште

Ме, тӧр тошкалын, ончык каена.

У Конституций шочо сеҥымаште,

Чолпан гай раш, тӱняште йыр йолга!

Илаш кугу права мыланнаже пуымо:

Пашам ышташ, канаш да тунемаш…

Мемнан нӧлталтын шулдыраҥше кумыл,

Ме мурена. Мурна шокта тораш.

Мемнан элеш, улан колхоз ялеш

Пеш пиалан йоча-влак кушкыт патыр.

Вет тошто илыш кодо йомакеш.

У илыш верч ме шогена вийпатыр.

Поэмын рушла текстшат марла дене ик папкыштак киен. Лудат да вик умылет: Симонов ден Долматовский шке пашаштым устан шуктеныт. Тидын годым нуно Колхозник пӧрт манме унагудышто (Комсомольский урем) иленыт. Долматовскийын манмыжла, тыштак Олык Ипай верланен, у йолташ-влаклан чыла семынат полшен, мо кӱлешым умылтарен.  Айста изишак лудын ончена:

…Бывало, говорили: за три года

В наш край не доскакать и не дойти.

Но в дождь и в снег, в ненастную погоду

Мы строили железные пути.

Сквозь нами покорённую природу

В Йошкар-Олу, наш паровоз, лети.

Шагают через школьные пороги,

С живой водою отыскав ключи,

Марийцы – инженеры, педагоги,

Марийцы – агрономы и врачи.

Страна им скажет у конца дороги:

— Ты научился? А теперь учи!

Среди лесов – победа и надежда,

Йошкар-Ола, наш центр, стоит светясь.

Идём по мостовой. Была здесь прежде

Непроходимая густая грязь.

Снял город наш с заплатами одежду,

Растёт он ввысь, прекрасным становясь.

…А вместо старых песен всё известней

По всей стране, вблизи и вдалеке,

Как трели соловья в березняке,

Как волны в разгулявшейся реке,

Из уст в уста всё громче и чудесней,

Как птицы, перепархивают песни.

Накопленное сотней поколений,

В народе вдохновение горит.

И пушкинский, как утро, чистый гений,

С марийцем по-марийски говорит…

«Чоткар патыр мур» икымше гана «Ончыко» журналеш (1992) печатлалтын. 2004 ийыште тудым Олык Ипайын «Чевер тӱня – кугу поэме» книгашкыже пуртымо. «Песня о богатыре Чоткаре» поэме «Кугарня» газетеш 2000 ий сентябрь-октябрьыште лектын. Моктеммурын кок вариантшымат «Чоткар патыр. Сергей Чавайн: палыме да палыдыме» книгаште (2013) лудаш лиеш.

Гельсий Зайниев.