1926 ийыште март тӱҥалтыште Краснококшайск олаште марий ӱдырамаш-влакын 1-ше областной погынышт эртен. Тунам ныл кече жапыште шуко йодышым каҥашыме: грамотым палыдымым вожге куклымаш да тӱрлӧ оккӱлан ӱшаныме ваштареш кучедалмаш, суртышто шкем кучаш тунеммаш, гигиене шотышто шинчымашым ешарымаш да молат. Тиде погын деч вара марий ӱдырамаш-влак мер пашашке кумылынрак ушнаш тӱҥалыныт.

А вара МАО-со кантонлаште женотдел-шамыч шочыныт, СССР годым КСЖ-влак (совет ӱдырамаш-влакын комитетышт) пашам ыштеныт. 1992 ийыште тудын кӱшеш Российысе ӱдырамаш-влакын ушемышт шочын. А марий ӱдырамаш-влакым иктыш чумырышо ушем 2007 ий декабрьыште ышталтын.
Тудлан «Саскавий» лӱмым пуэныт – саскан вийже. Таче ты ушемын пашаж нерген тудын вуйлатышыже Л. И. Кошкина дене мутланена.

– Людмила Ивановна, «Саскавий» ушемым чумыраш шуко шонымо?

– Ик жап Тимофей Евсеев лӱмеш национальный тоштерыште тудын тунамсе директоржо Мария Байрамовна Матукова «Саскавий» клубым пога ыле. Тушко палыме да тыглай ӱдырамаш-влак чумыргеныт, тӱрлӧ лекше йодышым каҥашеныт, вашла чоныштым почыныт. Тӱрлӧ амалан кӧра «Саскавий» клуб ик жапыште шке пашажым чарныш, а тудын кӱлешлыкше утыр веле кушкын. 2006 ийыште тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже Галина Степановна Ширяева карел ӱдырамаш-влак дене пырля Финляндийышке ӱдырамаш-влакын форумышкышт миен кошто. Тусо виян ӱдырамаш ушем-влакым, тӱвыра, йылме да йӱлам арален шогымо пашаштым ужмеке, Марий Элыште марий ӱдырамаш-влакынат тыгай ушемыштым ышташ шонымашыже лектын. Чыла вискален, рашемден, 2007 ий декабрьыште шке йырже чолга ӱдырамаш-влакым чумырыш да ӱдырамаш ушемым ыштыме нерген мутым лукто. Тиде погынымашке 30 ӱдырамаш толын ыле. Ушемым ыштыме ой дене чыланат келшеныт да ик ой дене тудын икымше вуйлатышыжлан лач Галина Степановнам сайлыме.

– Могай задаче-влакым шынден шке ончыланже организаций, да кузе нуно шукталтыт?

– Кум кугу задачым палемдыме. Тиде – марий ӱдырамаш-влакым тарваташ, нунын рольыштым да статусыштым социумышто нӧлталаш. Тыгак ялысе ӱдырамаш-влакын тӱҥалме сай пашаштлан полшаш. Кумшо: ӱдырамаш-влак кокла гыч самырык лидер-влакым ямдылаш. Задаче-влак тачат вашталтын огытыл. Мом шонымо, тудым чыла ыштена. Тиде задаче-влак икте-весышт дене чак кылдалтыныт. Ме пеш шуко мероприятийым эртарена. Нуно ӱдырамашым чолгарак, ушанрак, йӧным муын моштышо лияш таратат. Ӱдырамашын, йочан тазалыкыштым, марий йылмым да йӱлам арален кодымашым шке пашаштына эн тӱҥлан шотлена. Марий ӱдырамашым чапландарыман, тудын мастарлыкшым молыланат ончыктыман, шенжым аклаш туныктыман. Вашкымаш уке, шке сомылнам лийже манынак ышташ тыршена. Чыла паша икшырымын, шот дене кая.

– Кугурак мероприятий-влак кокла гыч кудыжым палемдаш лиеш?

– Тынар ий жапыште шуко социально-значимый проектым илышыш шыҥдарыме, ятыр конкурсым, вашлиймашым, выставкым, молымат эртарыме.

Палемдаш лиеш «Немда эҥерлан вуйым савена» тӱвыра да экологий акцийым. Тунам ты эҥер йогымо верлашке лектын коштмо, верысе калык ден вашлийме, эҥерым арун кучаш да эрыкташ кумылаҥдыме. Сад-пакчам йӧратыше ӱдырамаш-влак коклаште «Ӱдырамаш да пеледыш» конкурсым увертаренна ыле. Тушко тӱрлӧ район гыч ятыр озавате ушнен. Тидын дене ме молылан марий ватын сад-пакчажым шот дене кучымыжым, тӱрлӧ пакчасаскам куштен моштымыжым ончыктенна. Республик кӱкшытан Пеледыш пайрем годым могай-гына конкурсым эртарен огынал: Мелна пайрем, Когыльо пайрем, Солык пайрем…

«Мый улам марий ӱдырамаш» проект почеш Марий самырык театрыште палыме марий ӱдырамаш-влак дене кум кугу вашлиймашым эртарыме: тиде – марий диктор Роза Рябцева, опер мурызо Елизавета Коновалова да поэтессе Мардан Рая дене.

Тазалык кечым эреак палемдена: 2017 ийыште шошым «Весела старт» ӱчашымашым чумырышна, а 2018 ийыште тале спортсменке Римма Пальцеван лӱмгечыжлан пӧлеклалтше «Римма Прима дене пырля куржына» кугу мероприятийым эртарышна.

Самырык-влак денат паша шукталтеш. 2016 ий августышто ялысе марий самырык-влакын «Эко-культура» республикысе форумын участникше-влак дене таза илыш-йӱлам кучымо шотышто «йыргешке ӱстелым» эртарышна. Ты ийынак МарГУ-н, Ключников-Палантай лӱмеш тӱвыра да сымыктыш колледжын студентше-влак дене «Таза капыште – таза чон» мутланымаш лие. Тушто студент- влак педиатр, гинеколог, эсогыл маникюр шотышто мастер дене вашлийыныт. Тиде пашам кызытат шуктен шогена.

2018 ийыште Марий талешке кече вашеш «Лÿмдам шарнена – кугешнен лудына» сылнымут флешбом эртаралте. Тушко оласе школла, вуз ден ссузын тунемшышт да возышо-влак ушненыт. Палыме марий писатель-влакын шарнымаш оҥашт да памятникышт воктек миен, нунын почеламутыштым лудыныт, порын шарналтеныт. Чылажым ойлен пытарашат ок лий.

– Районласе ӱдырамаш-влак дене кыл пеҥгыде?

– Пеҥгыде кылым ыштыме. Кажне гаяк районысо тыгай ушемыш лектын коштмо. Мутлан, икмыняр ий ончыч Морко район Унчышто ӱдырамаш-влак дене кугу вашлиймаш-мутланымаш эртен ыле. Тушто шочмо марий йылмын вияҥмыже, йоча-шамычым шочмо йылмым йӧраташ, шкенан марий йӱлам жаплаш туныктымо нерген ойлымо. Вара ик жап гыч Унчо гыч ӱдырамаш-шамыч йочашт дене пырля Йошкар-Олашке толыныт ыле. Нуным «Саскавий» ушемын чолга еҥже-влак вашлийыныт, оҥай программым ямдыленыт. Тыгай вашлиймаш-влак Марий Турек, Кужэҥер, Медведево, Советский, Параньга да моло районлаштат эртеныт. Тусо ӱдырамаш ушем-влак дене пеҥгыде кылым кучена. Тыгай вашлиймаш-влак деч вара Звенигово кундемыште «Юлвий», Оршанке районышто «Ошлавий» ӱдырамаш ушем-влак шочыч.

– Шарнем, «Саскавий» кок кугу конференцийым эртарыш. Оҥай доклад-влак тунам йоҥгалтыч. Нуным иктаж-кушто савыктыме мо?

– «Ӱдырамаш – XXI курымышто» конференций 2015 ий февральыште лие. Тушто тӱҥ темылан ӱдырамашын да йочан тазалыкыштым ойырен налме ыле. Докладчик-влак ава капитал, декретыште шинчыше ава-влакым туныктымаш, опекыш налме, 18 ийыш шудымо ӱдыр-влакым мӱшкыраҥме деч аралыме нерген ойленыт. А вес тыгай кугу конференций 2018 ий мартыште лие. «Ӱдырамаш корно» шанче-практик конференцийыште кум секций пашам ыштен, тушто марий ӱдырамашын марий историйыште, марий тӱвыраште да сымыктыш ден туныктыш аланлаште рольжым ончымо. Доклад-влакым поген, сборникым лукташ шонена, но ты пашам але мучашке шуктымо огыл. Чылажат вет окса деке миен тӱкна. 2020 ийыште апрельыште лийшаш конференцийлан луктын шуктена.

– Раш. Надыр кӱшеш гына илен лекташ нелырак. Шийвундо дене тыланда кӧ полша? Иктаж спонсорда уло?

– Утларакшым ушемын еҥже- влак шке спонсор улына. Приз налашат, тӱрлӧ вере лекташат шкенан оксанам кучылтына. Взнос пеш ша гал, тудо чылалан ок сите. Мыланна южгунам ӱдырамаш спонсор-влак полшат. Тиде – амалкалче-влак Ольга Борисовна Аптышева, Нина Аркадьевна Орман, Любовь Михайловна Окашева. Тау нунылан. Пӧръеҥ-шамыч дечат окса полышым вучена.

– Тенийлан могай планым палемдыме?

– «Ӱдырамаш корно» шанче практик конференцийым кок ийлан ик гана эртараш палемдыме. Теният тудым погаш шонена. Темыже Сеҥымашлан 75 ий да Марий Эл Республиклан 100 ий темме дене кылдалтын. Ончыктынена ты кугу сарыште да тылыште лийше ӱдырамаш-влакын рольыштым, пашаштым, илышыштым. Республикнан вияҥ толмо корныштыжат ӱдырамашын рольжо койжо манын шонена. Марий Погын годымат вес кундемла гыч толшо ӱдырамаш-влак дене изирак вашлиймашым ышташ шонымаш уло. Тыгак кажне ийын Йочам аралыме, Аван кечышт-влакым палемдаш тӱҥалына. Пеледыш пайремыш ушнена.

– Кугу паша вуйверлан логалеш. Кӧмыт тушто улыт?

– Республикыштына моткоч пагалыме да чолга еҥ-влак. Тиде – Галина Степановна Ширяева, культурологий доктор Галина Евгеньевна Шкалина, врач-влак Светлана Ивановна Бочкарёва ден Маргарита Геннадьевна Тойшева, пӱй техник Зинаида Николаевна Александрова, книга пашаеҥ Галина Тимофеевна Корнилова, архив пашаеҥ Анфиса Васильевна Эманова да этноблогер-журналист Эльвира Викторовна Куклина

– Те ты ушемым кокымшо срок вуйлатеда – 4 ий. Тений конференцийыште Тендамак кодаш темлат гын, келшеда мо?

– Мыйын шонымаште, верым самырыклан пуыман. У вий, у шонымаш дене ончыко писынрак ошкылаш лиеш. А ме полшаш тӱҥалына.

Людмила Ивановна 33 ий туныктыш пашаште тыршен. Жапше годым телевиденийыште «Марла ойлаш тунемына» передачым вӱден. Кызыт Марий тӱвыра рӱдерыште культурно-массовый пашалан вуйын шога. Шкежат чолга ӱдырамаш. Марий ӱдырамашын тачысе да ончыкылык илышыже, лектын шогышо йодыш-влак тендамат тургыжландарат гын, ушныза «Саскавий» ушемыш.

Ирина Степанова
Михаил Скобелевын фотожо

—