2018 ий июльышто Изи Какшан серыште верланыше Усталык ушем-влакын пӧртыштышт музыканче Татьяна Ямбердова дене лийше вашлиймаш — тачат ушыштем. Тудо чоныштем келге шарнымашым коден. Тышке ты кечын калык шуко погынен ыле. Нунын коклаште пагалыме еҥ-влак Галина Иванова-Ямаева, Олег  Иркабаев, Олег Логинов, Евгений Петров, Геннадий Гордеев, артист-влак да молат лийыныт. Каласыман, марий интеллигенций дене вашлиймаш-шамыч Мария Байрамовна Матукован ойжо почеш эртаралташ тӱҥальыч, тыгай кас-влакым шукыж годым шкежак вӱда. Ты ганат сапкандыра тудын кидыште лие гынат, утларакше уна мутланыш.

Тыгыдын кудыртен овартыме ракш ӱпан ӱдыр ӱмбак ончалатат, изи олаште шочшо марий ӱдырлан отат шотло, Моско я Питер але вес кугу ола гыч, шонет. Но тӱжвал сын южгунам ондала, теве кузе сайын марла кутыралтен колтыш:

– 2004 ийыште отличий дене Палантай лӱмеш музучилищым скрипке специальность дене пытарышым. Вара Петрозаводск оласе Глазунов лӱмеш кугыжаныш консерваторийым тунемын лектым (адакат отличий дене — Л.Г.). Тушто ме, марий ӱдыр-влак, «Акрет» ансамбльыш чумыргенна ыле, тудо кызытат уло, марий гына огыл, руш, моло ӱдыр-шамычат коштыт. Консерваторийыш этномузыкологлан пуренам, но кокымшо курс гыч кокымшо кӱшыл шинчымашым скрипке пӧлкаште налынам.

Ойла-ойла да я скрипка, я фортепиано дене шокталта. Шонаш таратыше классике семым йымыжа марий сем алмашта. Татьянан лывырге кидше смычокым шупшкеда, а шкеже шоктышыжлак тавалтен колта. Скрипкын лышташ гай вичкыж йӱкшӧ тошто марий семым луктеш, мемнам, залыште шинчыше кажнынам, акретле пагытыш, кугезына-влакын илыме курымыш вӱден наҥгая.

Марий Эл Республикысе искусствын сулло пашаеҥже, М. Шкетан лӱмеш Марий драме театрын художественный вуйлатышыже Василий Пектеевлан мутым пуышт.

– Ушан-шотан, моткоч тыршыше койышан тиде ӱдырым мый пеш чот пагалем. Шуко палаш тырша, йодыштеш – Карелийыште илымем годым ме тудын дене йӱдвоштат ик гана веле огыл мутланен шинченна. Шарнем, икана Москваште вашлийынна, метрошто электричкыш шинчынна да, лекшаш олмеш кум-ныл пачаш пӧрдынна, – воштылалын шарналта В. А. Пектеев. – Тугеже муралтена мо?

Зал мучко «Канде ӱжара» муро иеш. Ты мурым Василий Пектеев илышысе эн неле пагытыштыже улмыж годым Марий Эл радиош Санян Вачи лӱм дене возен, муро иканаште калыкын йӧратыме мурышкыжо савырнен. Семже – Татьяна Ямбердован. Теве нуно коктын йоҥгалтарат: сем автор фортепьяно ончылно. Нунын семйогыныш вашлиймашке толшо-влак ушнат. Каласыман, музыканче ӱдырын возымо икымше мурыжо тиде огыл: икымшыже – «Унчо ӱжара» (мутшо Валерий Апакаевын) маналтеш: ачажын, Россий Федерацийын сулло сӱретчыже Иван Ямбердовын лишыл йолташыже Евгений Петровын шочмо кечыжлан возымо муро. Вара «Олор орол», «Азамат», «Сарда» да моло муро-влак шочыныт. Туге лектеш, нуно чыланат йодмо (заказ) почеш возымо улыт, но ончалза, калык кузе йӧрата!…

Уэш скрипке йӱк. Тугае шып, карме чоҥештыме шокта, шонет. Вара – кужу жап совым кырымаш. Ик лук гыч «Гениально!» шоктыш. Лач тыге кычкыралын 2009 ий майыште марий калыкын моткоч пагалыме, лӱмлӧ композитор Андрей Яковлевич Эшпай. Тудын Йошкар-Олашке толмыж нерген пален налмек, Татьяна Ямбердова ден пелашыже Сергей Шишков вашлиймашке вашкеныт. Нуно Яков Эшпайын «Скрипкылан сонатыжым» шоктен ончыктеныт, кӱкшӧ акым сулен налыныт.

– Пелашем – джаз музыкант, пианист. Тудо кызыт Америкыште гастроль дене коштеш, а мый Марий кундемышкем тольым, – чонжым почеш шочмо мландыж деч торлышо марий ӱдыр.

2013 ийыште Т. М. Ямбердова Санкт-Петербургысо сымыктыш искусство институт пеленысе аспирантурышто «этномузыковед» да «этноинструментовед» направлений дене тунем лектын. Шымлымаш пашалан пижын, тудыжо ия ковыж нерген. Ия ковыж (ковыж) – скрипка гаяк, пулвуеш шынден шоктымо, кум кылан (струнан) марий семӱзгар. Татьяна ачажын полшымыж дене Марий Турек, Шернур, Провой кундемлашке экспедицийыш лектын коштын: йодыштын, шымлен, возен налын. Параньга районышто 80 ияш Озёров Филимон Никонорович, Звенигово районышто Окошкин Александр Данилович пеш шуко каласкаленыт. Чакмарий ялыште Ковыж Виталий илен, тыштак Иван Михайлович Ямбердов пытыше сурт шеҥгелне ковыжын футляржым муын луктын. А Шернур марийже, ковыжчо шольыжым шарнымылан тунар чот ылыж каен: «Мура – шортеш, шортеш – мура. Шоненам: шольымым чылан монденыт, манеш», – шарналта сӱретче.

– Ялыште тыгай виртуоз-мастер-влак иленыт! – ойла Татьяна. – Те шижында, очыни, кажне мастарын шке сем кадыртышыже: икте-весыж деч ойыртемалтше.

Марий ковыжым шымлышыжла Татьяна Ивановна шуко пургедын, кычалын, шоктымым возен кодымо записьым муын, финн да норвежский скрипка-влак дене таҥастарен. Тыгай иктешлымашке толын: содыки тиде марий семӱзгарын лӱмжӧ «ия ковыж огыл», а «ковыж». Кокымшо курсышто тунеммыж годым самырык шымлызе Санкт-Петербургышто эртаралтше тӱнямбал конференцийыште ковыж нерген докладым ыштен, скрипкажым тудын йӱкшылан келыштарен, марий сем-влакым шоктен. Тылеч вара музыканче, а музыканче почеш преподавательже-влакат шонаш тӱҥалыныт: марий калыкын ковыжшо ала академический скрипке деч ятырлан ондак шочын?

«Диссертациет кузерак? Кунам аралаш тӱҥалат?» йодын возышым Татьяналан статьям шочыктымо годым. Тудо вашеш сералтен колтыш:

– Диссертациемын темыже – «Смычковые хордофоны в традиционной культуре мари». Шанче вуйлатышем – Тавлай Галина Валентиновна, музыковед, пианист, искусствоведений кандидат, РИИИ-н фольклор секторжын кугурак шанче пашаеҥже. Эре у деч у оҥай факт-влак лектыт, теве кызыт ик главам ешарен шинчем.

Пӧртылына июльысо вашлиймаш-концертыш. Вашлиймашын озаже шоктымо гутлаштак йодышым пуаш йодеш. Драматург Геннадий Гордеев кынел шогале:

– Татьяна, академический, тунамак марий сем дек йӧратымаш… Кушеч чыла тӱҥалын?

Кузе тунам Татьяна умылтарыш, чаманаш логалеш, возен коден омыл. Тиде йодышым рашемдаш Иван Михайлович Ямбердов полшыш:

– Кушеч? Йодманат огыл, шонем. Изиж годсек. Ошкылына Какшан сер мучко, изи ӱдыремлан ойлем: «Колышт, вӱд толкын кузе мура. А мардеж – у-и-у-у… Вуй ӱмбалне кайык мурен чоҥештылеш. Сӱретче тидым радынаш пышта, композитор семым воза»,– Иван Михайловичын романтик шӱлышан улмыжым шукышт палат, шонем.

Такшым Танялан куштылгыжак лийын огыл. 1-ше номеран школ-интернатыште (кызыт Национальный президент школ-интернат – Л.Г.) тунеммыж годым ик преподаватель, «Могай тый дечет музыкант?! Художниклан кайыман ыле!» кычкырлен, Танюшан парняже-влакым кыркален. А ача лыпландарен: «Преподаватель тыйым пераш шонен огыл, тудын кидше гоч Юмо тылат мастарлыкым кучыктен. Тый, Таня, сайын шокташ тӱҥалат гын, илышыштет кумда корно почылтеш, маннеже улмаш».

Ты вашлиймашын вес героиньыжат лийын – Татьянан Екатерина шӱжарже – тӱнямбал кӱкшытан спорт мастер. Тудо теве кузе ойла (марла!):

– Акам – мыйын эн лишыл йолташем. Тудын таче пайремже. Петрозаводскыш тунемаш кайымекыже, мый тудлан кажне кечын лу листан серышым возенам. Шоненам: вот тудо тораште, мыланемат Москвашке але Питерышке кайыман… Но мый Марий кугыжаныш университетын биологий да химий отделенийышкыже тунемаш пуренам да отличий дене пытаренам. Икымше курсышто тунеммем годым ачай ойла: «Школышто баскетбол, волейбол дене заниматленат. Ала спорт корным ойырен налат?» А мый: «Ойло-ойло, могай мый спортсмен: мӧҥгӧ–школ–урем–мӧҥгӧ»… Но икымше курсышто физкультур преподаватель ойла: «Результатет сай. Келша гын, тренировкыш тол». Мый кеҥежымсе полиатлон дене заниматлаш тӱҥальым. Тыге 2009 ийыште Санкт-Петербургышто (шонымашем шукталтын!) Тӱнямбал классан спорт мастерын норматившым шуктенам. Кокымшо кӱшыл специальностем спорт да физкультур дене кылдалтше гынат, умбакыже спорт деч кораҥынам.

Концертын пытартыш номерже могай лийын, тогдайымат ок кӱл: скрипке почеш Юлсер районысо куштымо сем! Иван Ямбердов ден Олег Логинов, верышт гыч тӧршталтен кынелын, эх кушталтышт вет!

М. Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрын директоржо Эрик Юзыкайн йодышым пуыш:

– Татьяна, а тый, мутлан, Марий Элыште музыкант-влаклан мастер-классым пуаш ямде улат? Тыглай толын веле каяш огыл… Але иктаж-могай проектым темлет?

– Мый кажне кеҥежым шочмо Йошкар-Олашкем толам. Мом йодыда – полшаш ямде улам.

Кызыт марий ӱдыр Псков кундемысе Великие Луки, руш композитор М. П. Мусоргскийын шочмо олаштыже, ила. Композиторын лӱмжым нумалше сымыктыш школышто йоча-влакым туныкта. Марий скрипачке тӱрлӧ олалаште да эллаште выступатла. Пелашыж дене кок икшывын ончен куштат.

А ме марий ӱдыр дене кугешнена.

Лидия ГРАНАТОВА.

Пётр Васильевын фотожо-влак