Шӱмбел Марий театр, тый юзо гай улат,

Марий чонан айдемым шке помышкет ӱжат.

Геннадий Сабанцев-Ояр

Чылажат драмкружок гыч тӱҥалын

Кеч-могай эҥерын, лийже тудо изи але кугу, кӱчык але кужу, тӱҥалтышыже уло. Иктын тудо — мланде йымач йыргыктен йоген лекше памашшинча, кокымшо ятыр кужу корным йоген эртыше вес эҥер деч шелалтын шке йогынжым шуя. Тений 29 ноябрьыште 100 ийым темыше М. Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрынат шке памашшинчаже, негызше уло – тиде Чарла воктенсе Ошламучаш ялысе драмкружок.

Театрым почаш кӱлмӧ йодышым эн ончыч Марий калыкын 1917 ий ий июльышто Пӱрӧ олаште лийше икымше погыныштыжо нӧлталыныт. Тушто лукмо ик пунчалыште палемдалтын: «В целях развития национального самосознания необходимо устраивать народные концерты и спектакли на родном языке. Необходимо организовать национальные общества любителей театрального искусства».

Тиде пунчалым илышыш пуртышашлан туныктышо, самырык драматург А. Ф. Конаков 1918 ийыште Шернур педкурсышто театральный коллективым чумырен. Тунамак Вяткыште (кызыт Киров ола) йошкар салтак-влакын театрышт шочын. Морко селаште иканаште кок самодеятельный коллектив ышталтын. Чарла деч тораште огыл верланыше Ошламучаш ялыште кок йолташ, кок туныктышо – Иван Беляев ден Архип Белков – школ пелен драмкружокым почыныт. РКП(б) Казанский губком ден Губоно тиде кружокым «Марий калыкын первый советский передвижной театрышкыже» савыреныт.

1919 ий 25 сентябрьыште тудын режиссёржо Ошламучаш Йыван (И. Беляев) «Йошкар кече» газетеш тыгайрак увертарымаш-ӱжмашым савыктен: «Тений кеҥежым Наркомпрос, марий калыкынат шке йылмыж дене театрже лийже манын, кызыт ныл тылзылан 236040 теҥгем пуэн да сметым ыштен. Тудо театрже Краснококшайскеш лиеш да Вятка ден Озаҥ марий лоҥгаште кошташ тӱҥалеш. Тиде театрышке пураш шонышо-шамыч, вашкерак прошеньым колтыза. Ялласе модшо-шамыч пураш келшат гын, пеш сае лиеш ыле. Пашадар изи огыл – 1500-3500 теҥге марте тылзыже».

Тылзат пеле коклаште 37 еҥ артист лияш шонымыж нерген увертарен. 1919 ий 29 ноябрьыште тиде коллектив кызытсе Медведево район Сенькан школышто Иосиф Борисовын (Тыныш Осып) «Закон шумлык» пьесыж почеш шындыме спектакльым модын ончыктен. Лач тиде кече Марий театрын шочмо кечыжлан шотлалтеш.

Эҥерын йогынжо икгай ок лий. Ала-куштыжо тудо лопкаҥеш, ала-куштыжо аҥысыремеш але эсогыл пӱялалтеш. Театрын эртыме корныжат тыгаяк лийын. Пашам ышташ тӱҥалмеке ик нелылык почеш весе лектынак шоген. Мутлан, 1923 ий шошым окса укелан кӧра труппо йӧршынат шаланен улмаш. Адакше Краснококшайскыште ончаш коштшо калык шагал лийын. Тиде амал дене театрын антрепренёржылан (вуйлатыше) ыштыше Я. П. Майоров-Шкетан Марий облонош серышым возен, тушто театрым жаплан Шернурыш кусараш йодын. Облоно тидым сайлан шотлен, но эрелан огыл, жаплан веле кусараш пунчалын. Тыге 1924 ий теле гоч театр Шернур районышто пашам ыштен. Но вараже тудо уэш республикын рӱдолашкыже пӧртылын.

Марий театрым арален кодымаште, тудым ончыкыжо вияҥден колтымаште Яков Павловичын надырже каласен мошташ лийдыме кугу. Тудо шкежат тушто ыштен, пьесым возен, спектакльым шынден, артист семын модын. Калыкын шонымашыжым тарваташ, кучемысе еҥ-влак деке намиен шукташ манын, газетыште икте почеш вес статьям савыктен. «… Могай театр мыланна кӱлеш? Лӱмжӧ уло манашлан? Але марий калыкын искусствыжым чапландараш? Вигак манман: чапле театр кӱлеш. Тудо кугыватын ӱдыр олмыштат ынже лий, кӱчызӧ олмыштат ынже лий, шке вийжым ончыктен моштыжо, таза кумылан лийже…» М. Шкетанын 1923 ийыште каласыме нине шомакше-влак театрын пашажым виктарымаште таче кечыланат лозунг гай лийын кодыт. 1948 ийыште Марий театрлан Шкетанын лӱмжым пуымо.

1929 ий марте жап театрын историйыштыже любительский манын палемдалтеш. Тылеч кок ий ончыч погымо Марий музыкально-драматический искусство студийым тунемын пытарыше выпускник-влак Марий кугыжаныш театрым почаш негызым ыштеныт. Тылеч вара тудо профессиональный семын вияҥаш тӱҥалын. Ончыко пурен каласена: тӱрлӧ ийлаште марий ӱдыр-рвезе-влакым посна студийыш поген, кок гана Ленинград / Санкт-Петербург оласе институтышто (академийыште), кум гана ГИТИС-ыште, кок гана М. Щепкин лӱмеш кӱшыл театр училищыште (Москва) туныктен лукмо.

Ик эҥерын весылан корным почмыж нерген кӱшнӧ арам огыл ушештарышна. Таче республикыштына улшо театр-влакат шке жапыштыже М. Шкетан лӱмеш театрын шулдыржо йымалан шочыныт. Тыге, мутлан, 1937 ийыште театрыште руш труппа ышталтын. Лач тышеч шотла шке историйжым таче Г. Константинов лӱмеш академический руш драме театр. Кугу сар каен шогымо жапыште, 1942 ий июньышто, Маргостеатрыште хозрасчётышто улшо коллектив — «Петрушка» курчак театр ышталтын. 1943 ий мартыште тудо кугыжаныш манме статусым налын. Тиде жап гыч Республикысе курчак театр вияҥын толын.

1963 ийыште икымше марий опер – «Акпатыр» шындалтын. Тидлан негыз семын адакат М. Шкетан театр лийын. А 1968 ий МАССР Министр-влак Советын постановленийже дене Марий драмтеатрым М. Шкетан лӱмеш марий музыкально-драматический театрыш савырыме. Тышеч шотла шке эртыме корныжым кодшо ийын витле ийым темыше Э. Сапаев лӱмеш опер да балет театр.

2002 ий гыч театр М. Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театр статусым нумалеш.

Вийым погымо жап

1929 ийыште профессиональный манме статусым налмекыже, театр умбакыже шке корныжым кычалын. Тидлан эн ончычак репертуар шотышто пашам ышташ кӱлын. Марий драматург кокла гыч А. Конаков, Тыныш Осып деке автор семын С. Чавайн, М. Шкетан ушненыт. Тидын годымак руш классик-влак А. Островскийын, Н. Гогольын, А. Пушкинын, вес элласе драматургий гыч Ф. Шиллерын, Мольерын, Гольдонин пьесыштым сценыш луктыныт. Режиссёр коклаште тӱҥалтыште И. Беляевын, А. Янаевын, С. Чавайнын, М. Шкетанын лӱмыштым ужына. 1927 ий гыч артист-влак дене муздрамстудийым вуйлатыше Н. Календер спектакль-влакым шында. 1936 ийыште икымше марий профессионал режиссёр Алексей Маюк-Егоров тунемын толеш. Тудо А. Островскийын («Доходан вер», «Чодыра»), А. Пушкинын («Дубровский»), Н. Островскийын («Кузе вурс шуаралтын») произведенийыштым сценыш луктеш. Лач тудо икымше гана «Салика» (С. Николаев) спектакльым шынден. Тылеч вара тиде музыкальный комедий эше латик гана шындалтын. Таче кече марте «Саликам» 890 гана сценыште модын ончыктымо. Маюк-Егоров шуко ыштен шуктен огыл — репрессийын оравашкыже логалын, тудым лӱен пуштыныт.

30-40-ше ийлаште театрыште тӱҥ шотышто ӧрдыж гыч ӱжмӧ режиссёр-влак пашам ыштеныт. Тиде Н. Станиславский, Г. Иосселиани, Г. Крыжицкий, Н. Витарский, А. Велижев, Н. Леготин, Е. Амантов, И. Бабенко, молат. Сар жапыште актёр-влак ӱмбаке вочшо нелытым шкенжын семын шижын С. Савельев. Тудо театрыште вуйлатыше семынат ыштен, спектакльымат шынден, артист семын модын, яллашке коштын.

1956 ий гыч М. Шкетан лӱмеш театрыште шочмо йылмым, калыкын йӱлажым, культуржым сайын палыше марий режиссёр-влак чон йӱлен пашам ыштат. Лач тиде ийын А. Луначарский лӱмеш ГИТИС-ын режиссёр отделенийжым тунемын пытарен С. И. Иванов толеш. Сергей Ивановичын тӱҥ режиссёрлан ыштыме жапым марий драматургийын пеледалтмыж дене кылдыман. Тунам шке усталык корныштым вияҥден толыныт Н. Арбан, А. Волков, Ялмарий Йыван, умбакыже возен С. Николаев, драматург корныш шогалыныт К. Коршунов, Н. Рыбаков. Тиде пагытыште П. Эсенейын, А. Асаевын, В. Ивановын, Н. Лекайнын лӱмышт репертуарыш лектеш.

1974 ий гыч М. Шкетан лӱмеш Марий театрыш тӱҥ режиссёрлан С. Кирилловам ӱжыт. Сарра Степановна – икымше марий ӱдырамаш режиссёр. Тудын репертуарже келге да психологический материаллан поян улмыж дене ойыртемалтеш. Тыгай коклаште марий драматург-влакын возымыштат, руш, совет да вес элласе драматург-влакын пьесыштат уло. 1987 ий гыч театрын художественный руководительжылан ыштыше В. Пектевын тыгак шке корныжо лийын. Тудо марий драматург-классик-влакын возымыштым илышын ойыртемжым шотыш налын лудын, марийын шкешамжым помыжалтарыше спектакль-влакым сценыш луктын. Тиде жапыште темым пӱсын нӧлталын возат мастарлыкым поген шуктышо драматург-влак К. Коршунов («Корныеҥ», «Шарнет, Элиса?», «Шӱм парым», «Пӱрыдымӧ пӱрымаш»), М. Рыбаков («Эргымлан кузык», «Мокмыр», «Тӱрлемӱдыр»). Василий Александровичын тыршымыж дене репертуар у лӱм-влак дене пойдаралтеш. Тиде «Порсын лӱҥгалтыш», «Окса тул» (В. Пектеев дене пырля возымо), «Поргем ӱмбалне ӱжара», «Кресӱдыр» пьесе-влакын авторжо Ю. Байгуза; «Анахорет-шамыч» («Утышо»), «Пыжаш» «Ой, луй модеш» пьесе-влак дене марий темым сайын шижын моштышо мордва драматург А. Пудин.

Коло икымше курымысо театр

Кодшо курымысо индешлымше ийла идеологий могырымат, экономике шотыштат пеш неле пагыт семын палемдалт кодын. СССР шаланымек, посна лекше эл семын Россий кумда тӱня илышыште шке вержым кычалын. Моло отрасль семынак профессиональный искусствыштат тиде палдырныде кертын огыл. Туге гынат коло икымше курымыш М. Шкетан лӱмеш театр йол ӱмбалне пеҥгыдын шогышо, виян труппан, поян репертуаран театр семын тошкалын. Тиде жапыште режиссёр семын чолган пашам ыштат В. Домрачев, Р. Алексеев, А. Ямаев, О. Иркабаев. Драматург-влакын конкурсыштым эртараш тӱҥалме дене у автор-влак лектыт. Тӱрлӧ жанрыште возышо В. Абукаев-Эмгак драматургийлан кугурак верым ойыра, сценыште тудын ик пьесыже почеш весе шындалтыт («Ош кече йымалне», «Куку шагат», «Алиса, Аниса, Анфиса», «Кайыккомбо кашта»). Театрын артисткыже З. Долгова шкенжым драматургийыште тергаш кумылаҥеш да тарватыме темым ӱдырамаш шинча дене ончалын оҥайын почеш. Тыгай улыт «Полдырнат ош пеледышан», «Пысман корем». Икымше гана шындалтыт Ю. Соловьёвын («Йыван Кырла»), А. Петровын («Кронуш»), М. Илибаеван («Ойырледа? Огына ойырло!») пьесышт. Палыме драматург Г. Гордеев шкенжын оҥай пашаже-влакым утларак кумда сценыш луктеш («Шкетан», «Сӧсна поминка»). Тыгак режиссёр-влак моло калык-влакын йылмышт дене возымо, руш драматургийысе пьесе-влак дене пашам ыштат. «Эрта ӱмырем, кодеш кумылем» (Ф. Буляков), «Вучо, мане, пӧртылам» (В. Гуркин), «Кугэрге» (А. Вампилов), «Айдеме йӧратымаш» (Д. Богославский», «Монча кечын» (А. Тарасов) спектакль-влакым калык поснак сайын вашлийын. Нуно Финн-угор калык-влакын театрыштын «Майатул», «Театральная Йошкар-Ола» фестивальлаште кугу акым налыныт. Посна палемдыман фестивальын Грин-призжым сеҥен налше «Юмынӱдыр» мюзикл нерген. Муро ден куштымашлан поян тыгай спектакльым чыла труппо шынден ок керт. Тидлан сай йӱкан актёр-влак кӱлыт. Марий театрын тыгайже ондакат лийын. А 2015 ийыште М. Щепкин лӱмеш кӱшыл театр училищым тунемын пытарен толшо самырык актёр-влак тиде радамым эшеат пойдареныт. Тидлан кӧра шынден кертме Н. Арбанын уэмдыме «Тулар ден тулаче» пьесыжым музыкальный спектакль семын. Тидын шотышто кӱшыл точко семын палемдыман «Вий – ар – ме» рок-оперым. Тиде спектакльым шындаш тӱҥалаш пеш кугу лӱддымылык кӱлын. Но тудын дене пашам ыштыше режиссёр, Карел национальный театрын художественный вуйлатышыже С. Пронин театрым вуйлатыше да актёр-влакым ӱшандарен кертын: театрын труппыжо рок-оперым шындаш ямде. Марий артист-влак мурен да тиде жапыштак драматический актёр семын модын кертыт. «Театральная Йошкар-Ола» фестивальым иктешлыме годым Москва гыч театр критик В. Фёдорова «Вий-ар – ме» рок-оперым Шкетан театрын у кӱкшытшӧ семын палемден: «Театр чын ышта – у корным кычалеш, актёр-влаклан вияҥашышт, шкем у жанрыште тергаш йӧным пуа. Тыгай вучыдымо произведений коллективын тичмаш налмаште вийжым ончыкта. Кызыт те усталык аланыште кӱшнӧ чоҥештылыда. Мыйын шонымаште, эше оҥайрак мюзиклым кычалын шынден кертыда. Ончышылан кызыт тыгай, зрелище шотан паша кӱлеш».

А теве С. Чавайнын «Элнет» романже почеш В. Пектеевын инсценировкыжо да тудынак шындыме «Элнет» спектакль шотышто вес критик А. Оганесян палемден: «Национальный театрын — шкенжын миссийже, те тиде миссийым сайын шуктеда. Шке тукым, калык йӱла нерген шарнымашым арален кодаш манын, эртен толмо историйым ончалман, шке произведений, шке автор-влак дене пашам ыштыман».

2018 ий декабрьыште сценыш лукмо «Югорно» спектакль — тиде йодмашлан вашештыше паша кокла гыч иктыже. Писатель А. Спиридоновын рушла возымо «Югорно» («Песнь о вещем пути») эпосшым поэт А. Мокеев чылт марий произведенийыш савырен, тудо муро гай йоҥга. А сценыш чапле декорациян моткоч кугу спектакль (режиссёр В. Пектеев, тудак инсценировкын авторжо) лектын. Герой-влакын ӱмбалнышт улшо вургем гына мом шога – тудым археолог-влакын материалыштым шымлыме негызеш ямдылыме. Такше эпосым шындыме практике театрыште лийын. 1996 ийыште финн режиссёр Пааво Лиски «Калевалам» сценыш луктын ыле. Тудо марий артист-влакын мастарлыкыштым кӱкшын аклен, М. Медиковам гын тӱнямбал кӱкшытан артист манын.

«Майатулын» штаб-квартирже

Таче кечылан М. Шкетан лӱмеш марий театр республикыште веле огыл, Россий кӱкшытыштӧ шке вержым пеҥгыдын налын. Тудо лишыл йот элласе да Российысе финн-угор калык-влакын театрыштым иквереш ушышо театр. 1992 ийыште тӱҥалтышым налше тӱнямбал «Майатул» икмыняр жап «кусныл коштмыж» деч вара фестиваль шкенжын штаб-квартиржылан Йошкар-Олам ойырен. Тиде тыгак лийшаш ыле, векат. Молан? Икымше, тыгай фестивальым эртараш кӱлмӧ шонымаш эн ончычак Шкетан театрын художественный вуйлатышыже В.П ектеев деч лектын. Кокымшо, марий театр икымше фестиваль гычак тиде тӱшкаште эн виян улмыжым ончыктен: «Пыжаш» (1992), «Окса тул» (1994), «Кӧ кечым пӧртылта» (2018) спектакль-влак фестивальын Гран-призжым сеҥен налыныт. Моло ийлаште актёр да режиссёр-влак тӱрлӧ номинацийлаште эн виян семын ойыртемалтыныт. Кумшо, таче кечылан Марий театр тыгай кӱкшытан мероприятийым сайын эртараш тунем шуын.

Тидын годымак тудо шкежат моло фестивальлаште кумдан участвоватла. Мутлан, ий еда марий спектакльым К. Тинчурин лӱмеш тӱнямбал национальный драматургий (Казань), Юл да Урал кундемласе театр-влакын «Пространство диалога» (Буинск) всероссийский фестивальыштын репертуарышкышт пуртат. А лишыл жапыште, сентябрь кыдалне, коллектив Грозный олаште эртыше Национальный театр-влакын «Федерация» фестивальышкышт кая. Российысе 16 коллектив коклаште марий йылме «Кӧ кечым пӧртылта» спектакль дене сценыш лектеш. Каласыман, тушко чыла шонышо коллектив ушнен кертын огыл, эн сайжым веле ойырен налыныт.

Таче М. Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театр кеч-могай кӱкшытыштӧ шке пашажым ончыктен кертеш. 2002 ийыште тудын статусшым «драме театрыш» савырыме гынат, репертуарже ондаксе семынак тӱрлӧ жанр дене шындыме спектакльлан поян. Нылле наре еҥан труппо дене кум режиссёр пашам ышта. 16 ий шочмо кундем деч ӧрдыжтӧ пашам ыштен коштмо деч вара 2018 ий тӱҥалтыште театрыш кумда шинчаончалтышан режиссёр В. Пектеев пӧртылын, ынде тудо театрын художественный вуйлатышыже, пӱтынь усталык пашам виктарен шога. Артист-влак кокла гыч нылытын «Российын сулло артистше» лӱмым нумалыт – тиде М.Медикова, И. Смирнов, О. Кузьминых, В. Домрачев. А эртышым ончалаш гын, кок артист – С. Кузьминых ден В. Бурлаков – «РСФСР-ын калык артистше» лӱмым сулен налыныт. 2018-2019 ийысе театр тургым нигунамсе деч поян лийын – лу у спектакльым калыклан темлыме. Палаш оҥай: 100 ий жапыште чылаже 400 у спектакль шындалтын.

Театрын кӱлешлыкше нерген 1923 ийыште М. Шкетан тыге возен: «Спектакль воштылтышан лиеш ма, ойган шортман лиеш ма, садак пайдаже иктак. Спектакльым воштончыш дене таҥастараш лиеш. Чуриет лапаялтеш гын, от уж вет; воштончышыш ончалат – раш ужат, вара чуриетым йытырает. Тугак спектакль ончымаштат». Марий театр марий калыкын шкешамжым помыжалтарымаште, илышым шымлен ончаш туныктымаште, шӱм-чон поянлыкым, шинчымашым, шинчаончалтышым кумдаҥдымаште, тичмаш налмаште айдемым личность семын шуарен куштымаште каласен мошташ лийдыме кугу пашам ыштен да ышта. М. Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театр тӱнямбал театр йогыныш ушнаш тырша, тыгодымак шкенжын национальный тӱсшым арала.

Светлана БЕЛКОВА, театрын сылнымут пашажлан вуйын шогышо.

Почеш мут. М. Шкетан лӱмеш театрын шӱдӧ ияш усталык корныж нерген каласкалыше моткоч поян книгам ямдылыме паша кызыт мучашке лишемеш. Тушто вияҥмыже, режиссёр да актёр, посна спектакль-влак нерген радамлын каласкалыме материал-влакым муаш лиеш.

Материалым Марий Элысе Виктерын да Мер Каҥашын «Марийский мир – Марий Сандалык» журнал гыч налме, 2019 ий, 2-шо номер (ага-сорла). Фото-влакым журналыште ужаш лиеш.