Йошкар-Олаште ончыкталтше концертлашке коштшо-влаклан «Татьяна Николаевна» манын ойло, шукышт «Кӧ нерген ойледа?» йодыт. А кунам умылтарет: «Э-э, Морко Таня ман, мом аҥыртылат. Вик палена-с» маныт. Марий Эл Республикысе тӱвыран сулло пашаеҥже Татьяна Николаевна Степанова тыгерак манеш: «Мыланем тиде лӱм «сулло артист» чаплӱм дечат шергырак. Тиде лӱм дене калык коклаште палыме улам».

Тыгай лӱмым Алсола ял ӱдыр Тамара Андрианова пуэн. Пашаже тыге лийын: Сеҥымашын 50-ше идалыкше лӱмеш эртарыме фестиваль годым Татьяна Николаевна пеледышлан ола пазарыш толын. А тушто Тамара ужален шинчен. Палыме лийыныт. «Кушеч улат?» – «Морко гыч». – «Мыят Морко гыч». Вес пайремлан Татьяна адак куржын толын. «О-о, Морко Таня!» – ойлен колтен Тамара. Тыге икте-весын пылышыш солнен, у лӱм лектынат шинчын.

Т. Н. Кольцова 1959 ий 9 июльышто чодыра дене авыралтше Изишӱргӧ ялеш шочын. Аваже Маюк (Мария Александровна Кольцова), Азъял гыч Николай Ивановлан марлан толын. Ешыште вич икшыве: кок ӱдыр да кум эрге – шочын. Танюш икымше икшыве лийын. Ача-аваже чапле сӱаным ыштеныт, но ожно вет мужыраҥме нерген кагаз деч посна иленыт, визымше йоча шочмек веле, Танюш тунам 12 ияш лийын, ачаже колымыж деч ончыч, возалт шуктеныт. Тыге шочшо-влак Иванова фамилий дене кошташ тӱҥалыныт. «Ай, кызытат южыжо ола уремыште ужешат, Кольцова-а! манын кычкыра. Ялыш кает – Кольцова», – шыргыжеш Татьяна Николаевна. – Шукерте огыл авайын шӱгар ӱмбакыже памятникым шогалтышна, тушанат Кольцова-Иванова манын возыктышым». Южгунам тудо шкенжым Стапан Йыван Колюшын Тачанаже улам манын колта. «Ялыште пошкудо-влак «Колюш Танюш», «Демид Таня» маныт. Азъял велыште – «Артист Таня» – ай, шӱдӧ коло лӱман улам, – воштылеш. Вара серьёзнын ешарыш: – Ялла гыч толшо клуб пашаеҥ-влакын «Таня ака» манмышт чонешем пеш пижеш. Нунылан родной, лишыл улмем шижам».

1966 ийыште Кесемлак тӱҥалтыш школыш каен, 5-6 класслам Ярамарий школышто тунемын, вара Кумыжъял кыдалаш школышто шинчымашым поген. Умбакыже корно Йошкар-Олашке, Республикысе культпросветучилищыш шуйнен. Тыште 1976-1978 ийлаште дирижёрско-хоровой отделенийыште тунемын. Пеш виян преподаватель-влакын кидышкышт логалын: З. И. Шалагаева (клубоведений), С. Л. Коновалов (баян), Б. В. Покровский (йоча музык), А. Я. Гинзбург (культур историй) да молат. Училище культур пашаеҥ-влакым таптыше апшаткудо лийын. Студент-влак школлашке пений урокым туныкташ коштыныт. «Мыет изи капан улам, баянетым нумал каем – мландышке шӱдырна, – шарналта тунамсым Т. Степанова. – Кызыт колледжыште ик специалистлан веле туныктат, а тунам чылан универсальный лийын лектынна».

         Тунемын пытарыме деч вара «Марий Эл» ансамбльышкат кодынешт улмаш. Александра Яковлевна Гинзбург, «Теве тыште умбакыжым тунемаш тӱҥалат» манын, Озаҥ оласе культур институтышкат намиен. (Ты институтым Т. Степанова 1983-1988 ийлаште тунем лектеш). Но Татьяна шочмо Морко кундемышкыже пєртылын да 1979 ий 1 февраль гыч Тыгыде Морко ял клубым вуйлаташ тӱҥалын. Шаланен пытыше оралтым (батарей-влак пудештыныт, клуб кӧргӧ шӱч гай шеме) олмыктеныт, эрыктеныт, посна пӧлем-влакым йӧнештареныт – икманаш, тыглай клуб тӱвыра пӧртыш савырнен. Оралте оралте дене, а чон ӱжын мураш, кушташ, тӱшкан веселитлаш.

         – «Поро кас» передачыште йоҥгалтше муро-влакым магнитофоныш возен налам, кассетым чӱктем да колонко гоч ял велышкыла колтем. Кас велеш калык клубыш погынаш тӱҥалеш, концертлан ямдылалташ пижына. Тыгыде Морко ялыште качыжат-ӱдыржат кушташ, таваш ох! тале улыт ыле, — Таня шарналта.

         Кодшо курымын 70-шо ийлаште самырык-влак утларакше руш эстраде муро почеш кадыргыл буги-бугим куштеныт, марий муро-куштымаш йӧршын мондалтын, а морко ӱдыр художественный самодеятельностьым чумырен, концерт дене яллашке лектын коштыныт. Шкежак баяным шоктен. Гармоньым устан шоктымыжым ужын, сӱанышке ӱжыныт. Сӱанвате-влак «Тӱҥалын гына пу, почешетше мурена» йодмылан сӧрвалтарен огыл: шийым чиен, сӱан калыкым чӱчкыктен.

         Усталыкым мешакеш вӱрж семын шылташ ок лий. 1981 ийыште Татьяна Николаевнам Морко культур отделыш пашаш ӱжыныт. Ондак автоклуб вуйлатышылан, вара йоча-влак дене пашам ыштыше инструкторлан, калык усталык пӧлкан методистшылан, худруклан ыштен. 1988-1990 ийлаште КПСС райкомын идеологий пӧлкаштыже тыршен, культур пашалан вуйын шоген. Тунам Москвашке, 2-шо калык творчестве Всесоюзный фестивальыш Эҥерсола ансамбль дене миен коштыныт. Татьяна Николаевна шарналта:

– ВДНХ, Измайловский парк мучко, ший оксан шийдарманым сакен коштына – почешна коллекционер-влак. Куштен-куштен, кок мужыр йыдалым пытаренам. Варажым коробкасе картоным пӱчкын пыштенам огыл мо?

         1990 ийыште Т. Н. Степановам Морко дворецын директоржылан шогалтеныт. Ту пагыт – эн мондалтдыме: опытым шуарыме, рыҥ вийналтме, паша саскам погымо, осал ден сайым ойыркалаш тунемме, кугу сеҥымашке шумо жап.  Моштымашыжым, мастарлыкшым кучылтын, йӱд ден кечым луген, пашашке шуҥгалтын. Морко калык театр М. Шкетан лӱмеш драмтеатрын филиалышкыже савырнен, кеч-могай у спектакль – Моркышто! Предприятий да организаций-влакын (военкомат, милиций, эмлымвер, завод да молат) пашаеҥышт-влак ныл йӱк дене муреныт. Райпо гыч Лида Смирнова, Маргарита Печникова, Ефсолий Кузьмина, Люба Павлова квартет дене муралтен колтат – калык шулен колыштеш. Культур министрын алмаштышыже Н. В. Курбатован тӱҥалме «Кувавайын шондыкшо» конкурсышто, «Муро мурызым муэш» телефестивальыште да моло шуко конкурслаште эре ончыл верыште лийыныт. Йолташ-влак: Анна ден Валерий Якушевмыт, Александр Филатов, Юрий Михайлов, Михаил Кузнецов, Люба Кириллова, Надя Печникова да шукын молат полшаш нигунам вуйым шупшын огытыл.

         Самырык вуйлатышылан тӱрлӧ ийласе культур министр-влак: Геннадий Семёнович Петров, Николай Никандрович Гаврилов, Виктор Леонидович Николаев кугу авторитетан еҥ лийыныт. Николаев министр годым 11 чиян телевизорым, креслым, диваным, мебельым ола гыч кондымо. Автобусым эн первый Морко культур отделлан ойыреныт. «Кок гана полат леведышым олмыктенна, йӧра кызыт скатный манмым ыштеныт да огыт орлане, – мутшым шуя Татьяна Николаевна. – Ола гыч толшо артист-влакым самовар гыч шудо чайым, сакыр уке саманыштат сакыр дене йӱктен, пакчасе пареҥгым, кияр-помидорым пукшен колтена ыле». Арам огыл Нижегородский культур департамент гыч пашаеҥ-влакым дворецнам образцовый полат семын ончыкташ конденыт».

         Тунам чумырымо калык академический хор (кызыт В. П. Лазаревын лӱмжым нумалеш) тачат республикыште веле огыл, тӱнямбалнат кӱкшытшым йомдарен огыл. Тӱвыра аланыште ыштыше-влак умылат, хорым веле огыл, эсогыл ансамбльым чумыраш куштылгыжак огыл. Адакшым, хорышто мураш – посна искусство. Тушто колын да икте-весым колышт моштыман. «Мурышо-влакым кум ий сурт еда кычалын коштынам. Репетиций деч вара ватыжым марийжын кидыш, марийжым ватыж дек намиен кучыктен кодем ыле», – воштылеш Татьяна Николаевна.  Валерий Лазаревын ош тӱня гыч кайымекыже, хорын пӱрымашыже кугу лӱдыкшыш логалын, дирижёр деч посна кодын. Тунам Татьяна Николаевна, шочшыж гаяк лишыл хорым арален кодаш манын, шке тунемшыже Елена Григорьевам (Гурьяновам) сӧрвален кӧндарен кертын.

         1997 ий гыч Т. Н. Степанова Марий Эл Республикысе тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерстве пеленысе Калык усталык рӱдерыште тӱҥ администраторлан тырша. Мероприятийлашке калыкым пога. Республикыштына поснак пытартыш жапыште ятыр кугу мероприятий-влак: республиканский кӱкшытанжым ойлыманат огыл, а всероссийский, тӱнямбал фестиваль, конкурс-влак эртаралтыт. Южыжо кок-кум кече шуйна. Нуным Марий Эл Республикысе тӱвыран сулло пашаеҥже Тамара Викторовна Дмитриеван вуйлатыме Калык усталык рӱдер ямдыла. Артистлан мо але кӧ кӱлеш? Калык! Зритель! Тыштыже лач администраторын чулымлыкшо, калыклан умылтарен моштымыжо, шке велкыже савырен моштымыжо кӱлешан. Шкеж манмыла, «Э-эй, толза-а!» манын, рубор гоч кычкырен от шого вет. А еҥ-влак пытартыш жапыште концертлашке шагал коштеш, интернетыш лукмым ончаш тунемын. Шукыж годым иктак коштыт. Рӱдер вуйлатышын шонен моштымыжо коеш: акым кӱзыктымеш, лучо шулдырак ужалаш да залым темаш.

         Кӧжӧ ужын гын ужын, Татьяна Николаевнан кугу концерт деч ончыч пашам ыштымыжым серен ончем: кидыштыже кок телефон, иктыж дене кутыра, весыжым темдалаш ямде, тунамак ала-кӧлан кидшым лупша, кумшо-нылымше-визымше дене саламлалтеш: кӧлан шинчам пӱялеш, кӧлан вуйым савалеш, кӧжым миен ӧндалеш… Калык дене теве кузе пашам ыштыман!

– Мыйым ожнысыла билетым ужалаш заводыш нигӧ ок пурто! Икмыняр еҥым йодынам ыле, но концерт деч ончыч «Ой, мый ужален ом мошто» манын, мӧҥгеш конден пуа, – чонжым почеш Татьяна Николаевна. – Мыйым сырыктара: пиццым, роллым ужалыме семын, онлайн йӧн дене ужалаш темлат. А мыланем, ужалшылан, кӱлеш саде билетшым кидышкыжак кучыкташ, налше еҥын шинчашкыже ончалын, мутым вашталташ. Сандене ом ӧркане: остановкыш ма мӧҥгышт – кушко йодыт, тушко намиен пуэм. Пеш пагалем, кунам концертышке уныкаштым налыт.

         Самырык-влак марий мероприятийлашке шагал коштмылан моткоч чонжо коршта. Ойла: докторский, кандидтский пашам возаш библиотекыш толын шинчыт. Мом тушто пургедаш? Мие Калык усталык рӱдерын эртарыме марий концертыш, фестивальыш – теве тылат ямде методический учебник: ончо да шымле.

         Мурыдымо мурем уке манеш шкеже, а тудым палыдыме еҥже уке. Кеч-мом йод – ой-каҥашым пуа, кӱлеш еҥ дене ваш ышта. Урем дене ок ошкыл, а чоҥешта, шонет – йолжо мландыш ок логал. Кидыштыже эреак кугу сумка, а тушто – афише-влак, чын, кызыт молодёжь семын рюкзакым сакалта. «Тыге йӧнанрак», – манеш.      Уна-влакым, родо-тукымым веле огыл, а концертлашке да монь выступатлаш толшо-влакым вашлияш йӧрата. Поснак мӱндыр кундемла гыч толшо-влакым. Пукшен-йӱктыде нигунам ок колто. Йодыт гын, пӱтырен шинчыше мушмо машинажым коден, вашлияш лектеш. Ты шотышто тудын мудреч шомакшым мый ӱмырешлан шарнен кодам: «Йодыт гын, «кӱлешан улам» манын шоналте. Кӱлдымє еҥым огыт ӱж. Ӱжыт гын – кайыза: вучымо унам гына ӱжыт. Кӱлдымӧ лият – илаш неле». Тиде шомак дене шукынжо келшеда, шонем.

Кӧ тугай Морко Таня? Ты йодышлан вашмутым В. А. Мочаев деч кольым: «Татьяна Николаевна, тый классический культработник улат. Тый дечет посна калык тичмаш огыл».

Ме Татьяна Николаевна дене паша пӧлемыштыже фотокартычке-влакым ончен шинчена. Фотосо кажне еҥ дене кылдалтше шарнымаш ылыжеш. Теве сокыр самодеятельный композитор Михаил Степановын ойлымыжо морко ӱдырын чонжым тачат Вончо эҥер вӱд толкынлак вургыжыкта: «Ме муралтена вет, Танюш, муралтена. Мый декем ача гай кумылан ыле тудо», – Татьянан эсогыл шинчавӱдшӧ лектеш. Муралтен колта:

Ой, Микале, пале,

Лийнем пеленет.

Йӱд омемым нале

Тыйын баянет, – вара ешара: – Чот йӧратем тиде мурым». Мураш тудо изиж годсекак йӧрата. Теве кузе каласкала: «Лектын шогалам да ойлем: «Выступает народная артистка Танюш Иванова». Кӧ тугай народная артискыже, кушто колынам? Майя Романован репертуарже гыч чыла мурым паленам. Мый Майя Романова лиям» манын коштынам».

Композитор Ион Кузьминын Самсон Кузьминын почеламутшылан возымо «Таҥемлан» мурым калык «Ош ломбер» семын пала. 1985 ийыште тудым икымше гана Татьяна Степанова йоҥгалтарен. Тиде муро салтакыш ужатыме мурыш савырнен. Икана Йошкар-Олашке квалификацийым нӧлтымӧ курсыш мийымыж годым Марий радиош возен коденыт, гармонь дене Юрий Осипов шоктен. Тиде муро тачат йоҥга, поснак марий ӱдырамаш-влак пырля погынымышт годым чон пыштен мурат. Мурым колыштын, йӱк йоммылан кӧра мурымым чарныше Татьянан шӱмжылан левыктыме ӱйым шӱралтымылак чучеш. Аважын ныллыж годым ужатыме мурыжат тидак лийын.

Мураш тӱҥалеш гын – пытыдыме такмакше: пасушто я чодыраште коштмыж годым чарныде мура, ола остановкышто шогымыж годым, шижынат ок шукто, чӱчкалтен-тавалтен колта. «Кушташ пеш йӧратем. Культпросветучилищышкыжат куштызо лияш шонен каенам. Йолташ ӱдырем манеш: «Таня, марлан кает, тырлен шинчат да кузе кушташ тӱҥалат?» – эх, самырык ораде уш!

– Татьяна Николаевна, ончыкылык пелашда Демид дене кузе палыме лийында? – мутланымашна умбакыже шуйна.

– Тыгыде Моркышто ыштымем годым. Тудо, кум ий морфлотышто служитлен, армий гыч толын гына. Тыматле койышан, ошалге чурийвылышан. Тамакым ок шупш, аракам ок йӱ. Мыят шинчашкыже перненам. Карл Маркс лӱмеш колхозын футбол командыже тале ыле. Тудат модын, вара районын командыштыжат модын. Ме концерт дене тарванена, нуно пырля шинчын каяш йодыт, тунам вет кузован машинаште кудалыштынна. «Хорышто муреда гын, наҥгаем, уке гын – чишка» манам. Теве тений юбилейыштем шарналтен каласкалыш: пуртен шогалта, манеш, шеҥгел радамыш, шкеже кидше дене лупша, а ме чыланат мурена:

Ленин – мемнан ачана,

Ленин – мемнан кочана.

– Те йӱдшӧ-кечыже манме гай пашаште улыда. Пӧръеҥлан тидыже пешыжак ок келше…

– А мый сӱан деч ончычак шижтаренам: ончыч пашам ойыренам, вара веле тыйым. Юмылан тау, кызыт мартеат пеленем ила. Пашаштем полша, йодмемлан нигунам вуйым ок шупш. Дискым, билетым ужалаш воктекем шогалтем. Пакча сомыл пӱтынек тудын ӱмбалне. Эсогыл окна пеледышымат тудак гына онча. Ӱдырамаш да поръеҥ пашам ок ойыркале, сейчас кӱварым мушкын налеш.

Степановмыт ик ӱдырым ончен куштеныт. Ӱдырышт Снежана Демидовна аважын корныжым ойырен налын, хореограф-балетмейстерлан тунемын, икмыняр ий тӱрлӧ вере тӱвыра пашам шуктен. Кызыт Марий Элысе МВД системыште пашам ышта. Артём уныкашт Самара оласе кадет корпусышто тунемеш, 7-ше классыш каен. Марла кушташ пеш йӧратен, но… йӱкшен. София уныкашт «Онар» ансамбльыш коштын, марла кушташ тунемын, но кызыт бальный куштымашыш куснен. 3,5 ияш Амир коважым у пачерыште футболла модыкта, чӱчкыдын коча-коваж пелен малаш кодеш.

Лишыл еҥже-влак: Валюш шӱжарже, Виталь, Жень, Серёж (аваштак тыге лӱмден) шольыжо-влак – куан але ойго годым эн пеҥгыде эҥертыш улыт.

Сото телефоныш йыҥгыр йӱк олмеш марий мурым эн ондак Татьяна Николаевна шынден манам гынат, йоҥылыш ом лий. Каласкала:

– Кудалам икана тыге троллейбус дене, трукышто телефоныштем Вадим Красновын морко такмакше шергылте. Налын шуктышым ала уке, воктекем кӱжгӧ капан пӧръеҥ толын шогале да рушла торжан руале:

– Мо, тый республикын эн главный марий ватыже улат мо?

Мыйже нимом пелешташ ӧрынам. Шинчам пыч-пыч ыштышым да «О-о, вы меня узнали! Здрасте!» манын, кидем шуялтышым. Тиде сӱретым эскерыше кондуктор тачат вашлийме еда воштылеш. Мыскара мыскара дене, а вет кузе лачеш толеш.

Марий вате лияш тудлан моткочак келша. Ончалза, кеч-могай мероприятийыште Татьяна Николаевна эре марий тувыр дене. Мыняр марий тувыржо, стилизованный костюмжо, кофтыжо, галстукшо, шовычшо уке!

– Икымше марий погыныш Морко делегаций дене коктын – Эҥерсола гыч Таня Гаврилова дене – марий тувырым чиен толынна. Тунам шкаланем чылт музей экспонатла чучым: икте толеш – воктекем шогалын сниматлалтеш, весе толеш – ончылсакыш тӱрым кучен онча, кумшо мокталтен, тауштен эрта. 

Тунамсе деч вара илыш кузе вашталте! Марий вате-влак марий тувырым чияш тӱҥальыч, марий кидмастар ӱдырамаш-влаклан паша ешарте, «Саскавий» марий ӱдырамаш ушемын вуйвержын ик пунчалыштыже возалте: «Марий мероприятийлашке марий вургем дене толаш».

– «Марий ушемын» эн ончылъеҥже лийында. Могай акым пуэда?

– «Марий ушем» деч моло организацийым ончык ом шынде. Тунамсе деч. Попов, Патрушев улмо годсо деч. Ончал теве фотографийым, шогат: чумыр марий интеллигенций! Марий калык! «Марий ушем» пытен огыл, мый тачат взносым тӱлем. Кеч-могай у организаций шочшо, вес «Марий ушем» ок лий.

– Йошкар-Олаште илыше Морко калык землячестве вуйлатышын алмаштышыже улыда. Ятыр ий тиде сомылым шуктеда. Тудланат акым пуыза.

– Землячестве ешемлак чучеш, иленжат ом керт тудын деч посна. Тыште икте-весылан кӱлешан еҥ-влак погынат. Кугыжаныш кӱштымӧ дене огыл, а кумыл йодмо почеш. «Мый землячествыште омыл» манын, ӧрдыжтӧ коштман огыл. Кушто шочметым шарнен, мо дене полшен кертметым ончыкто. Ушан-влак коклаште ушан лиймемла чучеш.

Татьяна Николаевна «Саскавий» марий ӱдырамаш ушемым моткоч пагала. Тудо шкежат тӱҥалтыште вуйверын еҥже лийын. Тусо ӱдырамаш-влакым чылашт денат кылым куча. Тылеч посна Раисия Даниловам, Тамара Андриановам, Мария Соловьёвам, Любовь Падыбаевам, Галина Рябчиковам, Галина Малининам, Любовь Григорьевам ешыжге эн сай йолташ радамыш пурта. Галина Степановна Ширяева кугыжаныш пашаеҥ гынат, йолташлан ужеш, тудын мутшым колыштеш, чонжым почеш. Наташа Пушкинам йолташ манеш ыле, но тудо шочмо шӱжарже дене иктак. Светлана Пехметован йӱкшым ок кол гын, латкок шагат йӱдымат йыҥгырта, тыге нуно эфирым петырат. «Пӧръеҥ-влак коклаштат йолташем шуко», – малдалеш.

Тений ӱмыргорнын ик кутышыжым эрталше Татьяна Николаевнан чонжо тӱшка паша верч нимынярат ок лыплане. Шукерте огыл Кесемлакыште черкым чоҥаш морко артист-влак дене концертым шынден оксам погышт. Теве ынде ял воктенысе ото верч чонжо коржеш. «Ял йыр чодыра, кугу тул пижме деч Юмо аралыже. Отым тӱзатен шынден, кумалаш лектын, шочмо кундемнам кеч-могай азап деч арален кодена», – ойла тудо.

Лидия СЕМЁНОВА.

Материалым Марий Элысе Виктерын да Мер Каҥашын «Марийский мир – Марий Сандалык» журнал гыч налме, 2019 ий, 2-шо номер (ага-сорла). Фото-влакым журналыште ужаш лиеш.