Лач тыгай кокла гыч иктыже – Марий Элысе Юлсер кундем Пезмучаш ялеш шочын-кушшо, кызыт Татарстанысе Альметьевск олаште илыше Лидия Краснова (ӱдыр фамилийже Савинова). Лидия Егоровнан парашют спорт дене спорт мастер нормативым шуктымыж нерген шукертак паленам, сандене эре туддене вашлияш шоненам. Шочмо кундемышкыже унала толмыжым пален налмеке, суртышкыжо уло кумылын кайышым.

Капкам кужурак, лывырге кап-кылан, поро шинчаончалтышан ныжыл ӱдырамаш почо. Мыйым ужын, пий опталтыш. «Тудо тендам ок тӱкӧ, эртыза», – мане озаже.

Игече путырак мотор, сылне ыле: ваш шинчын мутлане да мутлане. Ончыч шочмо вер, кундем, сад-пакча нерген кутыралтышна, ача-ава, коча-ковамат шарналтышна. Вет кок ӱдыран да икмыняр уныкан ава-кова Лидия Краснова шукерте огыл шке тукымжо нерген «Сильному роду нет переводу» книгам савыктен луктын.

Тыге жапше годым тале спортсменке, уста туныктышо (алгебре ден физике предметлам туныктен) дене парашют спорт нерген мутна рончалте.

– Лидия Егоровна, молан лач парашют спортым ойыренда, вет Те спортын моло видше денат пеҥгыде кылым кученда?

– Чылажат вучыдымын лектын. Надежда Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш пединститутышто тунеммем годым йолташ ӱдырем Лариса Иванова пеленже ДОСААФ-ыш парашют спортыш возалташ ӱжын. «Уке гын, шкет вожылам», – манын. Мыят каенам. «Тыйже молан от возалт?» – йодыныт тушто. «Уке. Мый куштылго атлетике, баскетбол дене заниматлем», – манынам. «Нимат огыл. Тӧчен ончо», – темленыт мыланем.

– Тӧчен ончо манмыже ӱмырешлан спортын эн келшыше видышкыже савырнен? Икымше гана кава гыч тӧрштымыдам шарнеда?

– Тыгак лектеш. Тунам 30 еҥ дене вич тӱшкам погеныт. Коллектив сай лийын. Ӱдыр-рвезе-влак вашла келшенна, а Женя Кучина, Наталья Крюкова, Татьяна Коноплёва дене кызытат кылым кучена. 1978 ий 1 мартыште ЙошкарОласе аэроклубышто икымше гана парашют дене тӧрштенам. Но Лариса Ивановам мардеж шӱкен наҥгаен, куполжым поген кертын огыл, стропа шӱй йырже пӱтырнен. Тылеч вара тудо ты спорт гыч кораҥын. Институтым сайын тунем пытарен, шочмо Пошкырт кундемышкыже каен, математике предметым туныктен.

Икымше гана тӧрштымемым пешыжак ом шарне, кокымшо ден кумшо гана моткоч лӱдыкшӧ ыле 1983 ий 13 март ушешем лакемалтын кодын. Пасушто лум шуко лийын. Черетан тӧрштымӧ жап каныш кечылан тура тольо. Ме 2000 метр кӱкштыш кӱзенна да черет дене самолёт  гыч ойырленна. Парашютым почмекем ужам: купол юж дене пеле наре веле темын. Стропам шупшкедем, шапаш парашютым почнем…Пурла вел замок дене чыла сай, но шолаже – начар. Тыге мый ик замокышто кеченам. Тунам кӱзӧ дене (шапаш парашютышто тудо эре лийын) пӱчкынам. Кандыраже пеш кӱжгӧ да кокыт лийын, а жап уке. Камвочмо скоростьым иземдаш манын, шапаш парашютым шуэнам, тыге кеч изишлан эркыштыме гай лие, но… Кузе мыйым мланде вашлийын, титла нимат ом шарне. Помыжалтым – канде кава, чевер кече, йырым-йыр чыла ошо. Тунам узьмакыш логлмемла чучын. Пиалашем чыла сайын эртен, ӧрдыжлум гына сусыртенам. Тылеч вара кажне ийын йолташ ӱдырем-влак мыйым кокымшо шочмо кечем дене саламлат, вет статистике почеш тыгай годым тӱжем гыч икте гына илыше кодын.

А эн оҥайже тылзе гыч лийын. Майыште мыланем тӧртшташ разрешенийым пуэныт. Адакат икымше тӧрштымаштак кольцом шупшыл сеҥен омыл, пытартыш шпильке конусеш пижын. Тыге шапаш парашют дене ындыжым пасуэш, кугу шудо каван покшелан шогалынам. Тылеч вара парашют спортым шуаш темленыт, но мый таче кече мартеат тудлан ӱшанле улам.

Варажым лектыш сай лийын, таҥасымашлашке коштынам. Зональный многоборьеште икымше верым налынам. Тушто лӱйылташ, вӱдыштӧ ияш, парашют дене мландыш тура волен шогалаш кӱлын. Мыланем спортын моло видше дене пеҥгыде кылым кучымо сай шӱкалтышым ыштен. Тыге классический многоборье дене Марий Элын сборныйышкыжо логалынам. Витле ий марте тиде экстремал спортышто лийынам. Ты жапыште Урал военный округлан выступатленам, икмыняр ий Татарстанын, латвич ий Удмурт Республикын сборный командыштын чапыштым араленам.

– Кандаш ий Марий Эл Республикын чапшым араленда. Ты жапыштак классический парашют многоборье дене спорт мастер нормативым шуктенда. Кызыт Те шкеже парашютист-влакын судьяшт улыда.

–  Тазалыкемже  ончычсо гай огыл. Мыланем тиде спорт келша, самырык тукымымат кумылаҥденам, сандене судья категорийым налынам. Такшым 1998 ий гыч судья улам. Ик гана Чебоксарыште Европын кубокшо ден чемпионатшым судитлаш логалын. Судьялан чыла велымат тӱткӧ лияш кӱлеш, шуко палыман. Ме кызыт видео дене чыла тергена. Тӱшка акробатикыште, мутлан, 8 але 16 еҥ узорым ышта. Икте-весыштым сайын кучен кертыныт але укем ончет, тергет.

– Тӱрлӧ йӧн, тӱрлӧ технике… Чыла эскерен, ужын шуктыман. Те классический парашют, тӱшка да куполан акробатике, аэротрубный парашют дене судья улыда, тыгак тӱҥ секретарь сомылым шуктеда.

– Чын. Чылажат тӱрлӧ. Мутлан, купольный акробатикыште парашютым почыт, узорым ыштат, йолышт дене стропам кучат… Эше фристайл йӧн уло. Тудыжым фигурный мунчалтымаш дене таҥастараш лиеш, тӱрлӧ упражненийым ыштат. Тачысе кечылан келыштаралтше у йӧн – фрифлай – да молат. Ончыч каваште 200 еҥ мотор фигурым поген гын, кызыт ик тӱшкаште – 2, 4, 8, 16 еҥ. Шкемымат шарналташ логалеш. Мутлан, 2007 ийыште Коломнышто 78 еҥ, 2008 ийыште 9 еҥ «пеледышым» погенна. Тушто каскыжат, парашютын тӱсшат, костюмжат тӱрлӧ лийыныт.

Тунам кок кече ямдылалтынна: кузе самолёт гыч лекташ, южышто лияш, икте-весым жапыштыже кучаш, кӱлеш тӱсаныш логалаш, узоран пеледышым ышташ. Ончыч, мутат уке, чыла тидым мландыште але залыште ямдыленна.

– Лидия Егоровна, парашют дене чылаже мыняр гана тӧрштенда?

– Кум тӱжем гана лектеш. Таҥасымаш деч ончыч арнялан сборыш лектынна. Кечеш 10–12 гана парашют дене тӧрштенна. Кызыт самолётшат тынар гана кавашке ок нӧлталалт, вет шергын лектеш. Мутлан, ик гана парашют дене тӧршташ 2–3 тӱжем теҥгем тӱлыман…

– Мыняр километр гыч тӧрштылында, могай кӱкшыт лӱдыкшылан шотлалтеш?

– Кажне тӧрштымаш лӱдыкшӧ, риск эре уло. Самолёт гыч вет «нигушко», южыш, тӧрштет. Лӱдат, йолат чытыра, шӱмат лектын вочшашла кӱлтка. Тыгодым шкем шке сеҥыман, чытыш, пеҥгыдылык кӱлыт. Эн изижлан 300 метр кӱкшыт шотлалтеш. Самолёт гыч ончалат – висвис пеледыш нерым «чыгылта». Тӱҥ шотышто показательный выступлений годым (иктаж мероприятий) тыгай кӱкшыт гыч тӧрштылыт. Чыла сай веле лийже манын шонет. Парашют вигак почылтеш. 1200-2500 метр кӱкшыт гыч классический парашютист-влак тӧрштылыт. А тӱшка дене 4 километр кӱкшыт гыч, рекордым шындаш 5-7 километр кӱкшыт гыч волат, 7 километр кӱкшыт гыч тӱшка дене фигурым ыштат.

– Шым меҥге кӱкшытыштыжӧ шӱлымӧ да кислород шотышто кузерак?

– Кажныжын пеленже обязательно кислород баллон лийшаш. Шым километр гыч рекордым тӱҥ шотышто Липецк, Мензелинск, Коломна олалаште шындат.

– Лидия Егоровна, те классический парашют спортышто тура волен шогалме шотышто да многоборьеште ик гана веле огыл ончыко лектында. Сеҥаш неле ыле?

– Вич сантиметр радиусан шайбыш тура да чын волен шогалаш кӱлеш. Вес семынже ончычсо вич ыраш ший окса кугыт верыш йолтаганым тӱкыман, палемдыме верыш чын да тура шогалын моштыман. Ончыч тидым вич еҥ терген. Кызыт лӱмын прибор уло. Парашютист-влак кроссовкын пундашыжым эсогыл шумат. Тӧрштымӧ годым нунын вуй 360 градуслан пӧрдеш, чумалын ынышт кай манынат шонет, тыгодым шке веретым шарнышаш, нимогай йоҥылыш деч посна тушко вераҥшаш улат. Адакшым кава йоҥылышым ок проститле. Южышто йоҥылыш лектеш гын – полшаш нигӧлан.

– Илышыштыда эн шарнымашан фигур могай лийын?

– Витле ияш юбилейлан Алексей пелашем кум «прыжокым» пӧлеклен. Тау тудлан. Тӱрлӧ кундем гыч парашютист-йолташна-влак толыныт. Ме нунын дене южышто «визыт ноль» (50) фигурым ыштенна. Тиде ӱмырешлан шарнымашеш кодеш.

– Пелашда – парашют спорт дене СССР-ын спорт мастерже, ятыр ий элнан сборный командыжын чапшым арален, варажым да кызытат – лётчик. Тӧрштымӧ годым пелашет штурман улмым пален, могай-гынат ӱшан улмым шижында?

– Южышто тыгайым от шоно, но могай-гынат ӱшаным содыки шижат. Куандара: Марий Эл гыч лекше лӱмлӧ, эсогыл тӱнямбалне чапланыше парашютист-влак улыт. Мутлан, Юнона Цачёвам налаш. Кызыт Сергей Ялпаев Рязаньыште ила, аэротрубаште инструктор сомылым шукта. Парашют спорт шерге экстремальный видлан шотлалтеш гынат, тек кумылан-влак лӱдде ты спорт дене пеҥгыде кылым кучат да сай лектышыш шуыт.

– Парашют спорт Тыланда мом пуэн?

– Эн ончыч тора гыч чылажат пеш мотор коеш, калык мемнан ыштыме фигурым ончен куана. Парашют спорт илышыште шуко сай пашалан шӱкалтышым ыштен. Таҥасымаште пелашем дене палыме лиймым эн кугу пиаллан шотлем. Адакшым шкем формышто кучаш – моткоч сай йӧн. Ты спортым шахмат дене таҥастараш лиеш. Тольык чылажат южышто эрта. Пӱсӧ уш-акылан да писе реакциян лийман. Каваште айдемын илышыже лач писылык да тӱткылык дене кылдалтын манаш лиеш.

Лидия Краснован оҥжым 2015 ий гыч Совет Ушемын кум гана Геройжо Покрышкинын медальже сӧрастара. А чон эре кавашке ӱжеш – тыгаяк лийшаш чын парашютист.

Елена ЭШКИНИНА