Марий АССР-ысе тӱвыран сулло пашаеҥже, «Душа  народа» премийын лауреатше Анна Якушева тений 21 июньышто 70 ийым темыш. Шкенжым тынар ийготанлан ок шотло.

Амалжат ятыр: йӧратыме пашаже да йӧратыме коллективше-влак улыт, тазалык – Юмылан тау, шым уныка куандара.

Сар деч вара, кодшо курымын 50-ше ийлаштыже, илыш саеммыла чучын гынат, тунам шочшо йоча-влаклан неле-йӧсым ятыр чыташышт пернен. Анна Васильевнат мо тугай незерлык, сайын пала. Аваже Натале, Наталья Степановна Кузьмина, кок шочшым марий деч посна ончен куштен. Уке дене иленыт. Кинде олмеш шӱльӧ лапашым луген кочкыныт. Изи Анна У сурт ялже гыч (Морко район) Шеҥше школыш коштын, ял коклаште кок меҥге наре лиеш.

«Йоча-шамыч аҥысыр йолгорно дене поче-поче каена, ончылнем пошкудо рвезе ошкылеш, а тудын вынер котомкаж гыч кинде шултыш палдырна, – шарналта Анна Васильевна. – Шӱвылвӱдем нелын ошкылам. Классыште кочкаш шинчына, садет ӱйым да мӱйым шӱрыман киндыжым кочкешат, урокышто нерен шинча. Пеле шужышо коштынна гынат, эх, тунам ик чывыштышыжым катен налашат шот лийын огыл».

Шеҥше кыдалаш школышто 1958–1968 ийлаште тунемын. Тӱҥалтыш класслаште туныктышыжо Прасковья Павловна Ткачук лийын. Тудым пеш порын шарна. Кугурак класслаште З. С. Николаева, А. Я. Одинцов, В. А. Андреев, А. И. Букетов, П. В. Калягин, Н. В. Мушков, В. А. Алексеев да молат туныктеныт.

«Йоча жап гыч мо адак ушешда лодемат кодын?» – йодам Анна Васильевна деч. Ме тудын дене лӱмгече деч ончыч, Агавайрем кумалтыш кечын, вашлийын мутланен шинчышна. Пашаже шыгыр гынат, мутшо гыч умылышым, сурт-оралтым уэмден чиялтат, уныка-шамыч погыненыт, мӱндыр Волгоград гыч Марина ӱдыржӧ икшывыже-влак дене (веҥыже – Морко посёлкынак эргыже, военнослужащий) толын, но мый денем вашлияш тореш ыш лий.

– Концертыште мураш але спектакльыште модаш кумылем пеш лийын. Клубыш миен шинчына, старостына парня дене ончыктен-ончыктен ойла: «Тый, тый, тый мураш тӱҥалыда», а мыйым ӧрдыжеш кода. Спектакльым ямдылаш пижыт, адак парня дене ончыктен-ончыктен ойырен налеш, мый пуйто укеат улам. Мыняр гана шортын-шортын мӧҥгӧ миен пуренам! Курчакем-шамычым погем да нунын дене спектакльла модам ыле, – шарнымаш мундыра рончалтеш.

Уке, нимынярат ӧкынен огыл. Адакшым, ойлат, жап чылажымат веран-верышке шында. 10-шо классыште тунеммыж годым Николай Григорьев (Шеҥше ялынак чолга еҥже, 1994–2011 ийлаште Морко районысо Калыклан социальный полышым пуышо рӱдерым вуйлатен, кызыт Шеҥше СДК-ште тырша) драматург Миклай Рыбаковын пьесыж почеш «Салтак вате» спектакльым шынден. Анна тыште рольым пеш сайын модын, ончышо калык шокшын вашлийын. Илыш, такшым, пеш оҥай. Саде старосто рвезынек ӧрдыж кундемыште ила, марий культур дене нигузеат кылдалтын огыл. Анна Васильевна, ончалза, ӱмыржӧ мучко театр пашаште шолеш, арам огыл Марий АССР-ысе тӱвыран сулло пашаеҥже (1987 ий), «Душа народа» премийын лауреатше (2005 ий) чап лӱмым нумалеш.

Адак мо шарналт кодын?

«Ой-й, Анна лӱм чисти ок келше ыле, – Шеҥше вел диалект дене ойласен колта Анна Васильевна. А мыйын чонемжылан шӱшмӱйым шӱралтымылак чучеш, вет шкежат тушеч улам. – Мыйым ни Ануш, ни Аню, ни Анюк але кызытсыла Анюта манын огытыл – эре Анна. Чисти ом йӧрате ыле тиде лӱмым». Верысе Морко калыклан тудо эреак Анна Васильевна лийын да тыгаяк кодеш, очыни. «Морко гыч Шеҥшыш кудалше автобусыш шинчам, самырык ма, илалше ма,

«Синь Анна Васильевна буласын? Утыр-утыр» – «Шичса, шичса» манын верым пуат, – воштылалеш Анна Васильевна. – Лач Валерий пелашем икымше гана Аня манын да пырля илыме ӱмырна мучко эре Аня манын».

1967 ийыште А. Кузьмина Республикысе культпросвет училищыш (кызыт И. С. Палантай лӱмеш Республикысе тӱвыра да сымыктыш колледж – Л. С.) тунемаш пура. 1969 ийыште училищым тунем лекмек, самырык ӱдыр шочмо Морко кундемысе Коркатово клубыш логалеш. Но тушто ик ий наре веле ышта, кумыл Шеҥше велышкак шупшын. Тыге 1970 ийыште районысо тӱвыра пӧлка тудым Шиньша сельсовет пеленысе тӱвыра пӧртыш специалист семын колта. Тунам ту кундемыште илыш шолын. Ленин лӱмеш колхозым СССР Верховный Советын (1974 ий), МАССР Верховный Советын (1957, 1975 ийла) депутатше Семён Иванович Кузнецов вуйлатен (тудын Полина ӱдыржӧ дене Анна Васильевна тачат самырык годсыштлак келшат), колхоз парторганизаций секретарьлан Иван Петрович Тарасов шоген. 1970–1975 ийлаште школысо организатор Николай Григорьев, балетмейстер Павел Аптуллин пашам талын ыштеныт. Анна Кузьмина нунын кашакыш уло кумылын ушнен. Тудо агитбригадылан сценарийым возышо автор лийын. Йошкар-Олаште зональный конкурсышто сеҥышыш лекмек, нуным Москвашке ӱжыныт. Кызыт КВН-ым вӱдышӧ Александр Масляков мастарлыкыштым терген. «Рвезылык» ансамбльыште чылаже 12 мужыр куштен. Анна Васильевна ятыр гана сольный куштымашке шогалтеныт. 1974 ийыште ансамбль Горький олаште выступатлен.

1970–1975 ийлаште Шеҥше ял клубышто пашам ыштымыж годым 25 ияш ӱдыр илыш пӱрымашыжым – Валерий пелашыжым – муын. Ик качыланат ужатыктен омыл, – шарналта Анна Васильевна. – Клуб гыч лектам да шӱгарлам, шем пычкемыш йӱдым, йӱр-лумым ончыде, Шеҥше – У сурт коклам э-э чарныде куржам ыле. Южгунам помышыш пырысемым пыштенам. Шукыж годым аве вашлийын: ялыш миен шушаш годым «У-уу-у!» йӱкым пуэм, тудат «У-уу-у» вашешта да, понарым сакен, ваштарешем лектеш ыле.

Валерий Якушевым культпросвет училище деч вара Шеҥше клубыш колтеныт. Пошкырт кундемысе Мишкан район Чорай рвезе армийыште улмыж годым ансамбльыште куштен. Тудыжо куштымашым шындыше. Яшката капан, шем пондашан да ӧрышан каче почеш тунамак ятыр ӱдыр куржталыштын. «Тыйжым вара кузе ужын шуктен?» йодышемлан тыгайрак вашмут лие:

Ик кастене клуб омса воктене лекмем вучен шога. Вес кечын адак… Кумшо кечыжлан Моркышко семинарыш миенам, тушто адак вашлийынна. Ончем, шекланем: айдеме сай, поро кумылан, мыскара койышан… Сандене кум тылзе гыч йӱкташ толмекыже, марлан лекташ келшышым. Сӱаным Пошкырт кундемыште эртарышна.

Йӱкташ толмыж годымат мыскара лийын каен. Валера ден йолташыже-влак ава лийше деке толыныт. Аннан еҥгаже шем пондашан каче деч йодын: «Тыйже ачаже улат мо?» «Да, ачаже, – ӧрын огыл веҥе лийшаш. Вара тӧрлен каласен: – Мый чыган улам, ӱдырдам марлан налам». Теве тыге коло суртан изи У сурт ял ӱдыр Анна Кузьмина Чорай вате Якушева лийын.

Марий Эл Республикысе тӱвыран сулло пашаеҥже Валерий Алексеевич Якушевым шуко вере палат. 1974 ий гыч тудын вуйлатыме «Рвезылык» куштышо ансамбльже шукертак чапланен. Ятыр конкурсышто призёр лийын. Морко ӱдыр-рвезе-влакын куштымыштым калык тачат шокшын, совым рӱж кырен вашлиеш. Ансамбльыште кок эргыштат (Андрей ден Сашок), Ирина ӱдырышт, Оля уныкашт куштат. Каласыман, Валерий Алексеевичын ош тӱня дене чеверласымеке, 36 самырык ӱдыр-рвезым ушышо кок составан ансамбльым эргыже Александр Якушев вуйлата.

– Акрет годым кугезышт-влакын кудалтен кайыме мландыш пӧртылшӧ пошкырт марийым муноптем гай арален илышым. Вес семын огеш лий, – ойла Анна Васильевна. Пелашыжым вурсышыжат, пыдал налшыжат тудак лийын. – Нылле утла ий пырля илымаште чылажат лиеден. Осалже мондалтын, сайже гына шарналтеш. Ныл шочшым ончен-куштышна. Валерам Морко шӱгарлаште тоенна, шочшо-влак дене эре коштына. Омеш пытартыш жапыште кончымым чарнен… Пошкырт велне Якушевын кум шӱжарже ила. Икте- весыштым огыт кудалте, унала коштыт.

1975 ийыште Морко культур пӧртышкӧ пашам ышташ куснымо деч вара А. В. Якушева таче кече мартеат тыште тырша. Тудо кок театрын: С. Г. Чавайн лӱмеш (1988 ий годсек) Морко калык театрын да Морко йоча образцовый театрын – вуйлатышыже.

– Калык театр дене Сергей Чавайнын, М. Шкетанын, Арсий Волковын да молынат пьесыштым шындыме. Пытартыш жапыште татар драматург-влакын пьесыштым марлаҥдем, теве «Агытан Микале» спектакльым шындышна – калык мӱшкырым кучен воштыльо, – пашаже нерген ойлымо годым Анна Васильевнан  шинчаже кечыла волгалтеш.

– «Мӱкшотарым» ямдыленна, Йошкар-Олашкат тарваненна ыле, но вирус шарлымылан кӧра корно жаплан петырналте.

1998 ийыште Анна Якушева калык театр пелен Йоча театрым чумырен. Икымше спектакльым Макс Майнын «Кӱтӱчӧ ӱдыр» пьесыж почеш шынденыт. 1993 ийыште «Айдар» (автор тудак) спектакль дене Иваново олаште эртаралтше Всероссийский фестивальыште лауреат лӱмым налыныт. 1994 ийыште Шем теҥыз воктене «Орлёнок» йоча рӱдерыште эртаралтше «Зори России» Всероссийский фестивальыште ончыктымо «Ший памаш» спектакль «образцовый» лӱмым конден. Тылеч варажат моткоч шуко сеҥымаш лийын Критик-влак палемдат, йоча театрлан, поснак национальный йоча театрлан, ямде пьесе пеш шагал. Сандене Анна Якушева шкеак возаш тӱҥалын. Тыге «Матвуй Толя», «Овдай», «Кугезе вож», «Каза тага да пырыс», «Цирк садак лиеш» пьесе-влак шочыныт. Марий Элысе ятыр йоча коллективын смотрыштым, конкурсыштым ончымо годым коеш, мутлан «Матвуй Толям» тӱрлӧ районысо йоча-влак модыт. «Пытартыш жапыште марла яндарын, раш, чаткан мутланыше йоча-влакым муаш йӧсырак, сандене ынде рушла спектакльымат шындаш перна», – ойла режиссёр.

Кок театр Анна Васильевнан кок шулдыржо гай. «Анна Васильевна, сюжетшым кушто муыда? Геройжылан кӧм ойырен налыда?» – йодам.

– Пьесылык сюжет – йол йымалнак. Иктаж оҥай сӱретым ужат да тудым э-э пӱтыркалет, тӱҥ герой йыр моло герой-влакым ушет. У-уй, вуйуш тунам куткышуэла шолеш, – чынжымак, режиссёрын пашажым мут дене кузе умылтарет? Спектакль кузе шочеш – репетиций годым ужман.

Якушевмыт еш марий тӱвыран вес аланыштыже – мыскара шоу программыште  – шке мастарлыкше дене калыкым утен каен воштылтарыш. Ий еда эртаралтше «Воштылаш, товатат, сулык огыл» мыскара конкурсышто нуно тӱҥалтыш гычак ойыртемалтыч.  Южо еҥ деч «Морко гыч Якушевмыт толыт мо? Э-э, нуно огыт лий гын, оҥаят огыл» манмым ятыр гана колалтын. Анна Васильевнан ойжо почеш, сеҥышылан кучыктымо телевизоржак иктаж нылыт-визыт погынен. Мыскара сынан марла шоу пытартыш вич ий жапыште утларак шарлыш. Тудо марий сылнымутышто кавыскаш тӱҥалше жанрым – юморым, сатирым, юморескым, басньым – уэш ылыжтарен колтыш. Анна Васильевналан сценыш лекме деч ончыч авторат, режиссёрат, артистат, гримёр ден костюмерат лияш пернен. Мужыржо эреак – ший пӱян, шем ӧрышан чатка марий Валерий Якушев! Могай гына образым ышт мод коктын!

Нунын почеш Вера Мочаева ден Валентина Ефремова (Советский, Кельмаксола), Морко район Шордӱр вате-шамыч, варарак Вера Горохова да молат ты сымыктыш аланыш тольыч.

Весымат палемдыде кодаш ок лий: Якушевмытын мыскараштышт – тыгай кугу йылме поянлык! Рушла мутшым марлашке кузе савыралыт! Мыйын шонымаште, марий йылмызе-филолог студентлан нунын мыскара мут вутвундыштым шымлаш пуат гын, сай ыле.

Тиде Морко ӱдырамашын чумыр илышыже – театр, а театр – илышыже. 58 ияш машинам вӱдаш тунемын. Вич ватым поген, Волжск олашке правалан сдатлаш кудалыныт. «Те кугу олашкак огыда кудал чай, пасу корнылан йӧреда» манын, инспектор-шамыч пешыжак пижедыл огытыл. Тылеч вара Анна Васильевна, адакат Морко вате-шамычшым шындат, Кугу Вараҥыж велысе плотинаш колым кучаш кудалыштеш. Кызыт Анна Васильевна Морко посёлкышто Александр эргыже да шешкыже дене пырля ила. Шочмо ялыштыже шочмо суртшым куча, тушто пареҥгым шындат.

«Илыме верем мыланем ком гай гына, а кӧргыжӧ: куан, чон вургыжмаш, шарнымаш – чылажат шочмо ялыштем кодын», – ойла Анна Васильевна.

«Пиалан улмыдам шижыда мо?» йодмемлан вашмутшо тыгайрак лие: «Мый каласен ом керт, мо тудо тугай пиал. Пиалан улмым кузе шижаш, ала? Айдеме шке пӱрымашыжым шке ышта: улшо мастарлыкшым кучылт моштымыж дене, тачысе тазалыкшылан эҥертымыж дене, родо да йолташ-влак дене келшен илымыж дене. Пиал шке корныж дене толеш да кая, а пӱрымаш шке корныжо дене вӱден наҥгая».

Лидия СЕМЁНОВА